زمانی كوردی و سیاسەتی زمان….

زمانی كوردی و سیاسەتی زمان….

ڕەخنەیەك لەسەركردایەتی سیاسی كورد – باشووری كوردستان

دڵزار حەسەن/ نووسەر/ هەولێر

تێبینی: ئەم نووسینە درێژەی دیدارێكی كەناڵی ئاسمانی ڕووداوە، كە لە بەرنامەی (لەگەڵ ڕنج) لەتەك چەند هاوڕییەكی ئازیزدا گفتۆگۆمانكرد، بەڵام لەبەر كەمی ماوەی بەرنامەكە ڕەنگە نەتواندرێ پەیامەكەمان وەك خۆی بگات، بۆیە لێرە بە وردی دەیخەینە ڕوو. سوپاس بۆ خوێندنەوەی

یەكێك لە خاڵە جەوهەریەكانی پەیماننامەی یانزەی ئازاری ساڵی 1970 ی نێوان سەركردایەتی كورد و ڕژێمی بەعس، بڕیاری خوێندن و نووسینی كوردی بوو لە ناوچەی ئۆتۆنۆمی، كە هەرسێ شاری ( سلێمانی – هەولێر- دهۆك)ی دەگرتەوە. بەهۆی ئەوەی سەركردایەتی شۆڕش (ئەوكات) ئەلف و بای كوردی ناوەند (سۆرانی – بابانی) وەك ڕێنووسی خوێندن و نووسین دیاریكرد، كە ئەمەش هۆكاری بابەتی و مێژوویی خۆی هەبوو. دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلولیش، 1970 تا 1974 دواجار (كورد) دابەشبوون بۆ (سێ) گروپ (بەشێك چوونە وڵاتی ئێران و ئەمریكا و ئەوروپا) ، (بەشێكی دیكەیان مانەوە لە شاخ)، (بەشە زۆرەكەی كوردیش خەریكی ژیانی خۆیان بوون، لە شارەكانی كوردستان و عێراق) ئەوانەی مانەوە، لەناو شارەكان لە نێوان ساڵانی 1975 تا 1991 بەشی زۆریان سوودیان لە دۆخی یاساكانی (ئۆتۆنۆمی) وەرگرت. بۆ نموونە بەشێكیان خوێندنیان تەواوكرد، بەزمانی دایك چەندان كتێب و بەرهەمی ئەدەبی و هونەری و كلتووریان  نووسی و وەرگێڕا.  نووسەرانی شاخیش، بەتایبەت لە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی بیست بەو ئیمكانیەتە كەمەیانەوە توانییان خزمەتێكی باش بە زمان و ئەدەبی كوردی بكەن. ئەوانەی تاراوەگەش كەڵكی زۆریان لەو پیشكەوتن و ئازادیەی ئەوێ وەرگرت، چەندان كتێب و گۆڤار و بڵاوكراوەیان بەچاپ گەیاند.

لەسەر دەستی (مامۆستا عەلائەدین سوجادیی) و (گۆران)ی شاعیر بەشی كوردی لە زانكۆی بەغدا كرایەوە. ئەوەش لەم قۆناغەدا، لەهەرە دەستكەوتە زێڕینەكانی كورد بوو

تەنها بۆ مێژووش پێویستە باسێكی دۆخی دوای ساڵانی 1959 ی سەردەمی عەبدولكەریم قاسمی بكەین، كە بە بڕیاری – كۆماری عێراق، لەسەر دەستی (مامۆستا عەلائەدین سوجادیی) و (گۆران)ی شاعیر بەشی كوردی لە زانكۆی بەغدا كرایەوە. ئەوەش لەم قۆناغەدا، لەهەرە دەستكەوتە زێڕینەكانی كورد بوو. ئەو بەشە تا ئەمڕؤكە ماوە، بەڵام بە هۆی كەمتەرخەمی بەرپرسانی كورد و نەبوونی سیاسەتی زمان، خەریكە ئەو بەشە دادەخرێت، هۆكارەكەیش نەبوونی ئیدارەدانێكی زانستیانە و مامۆستای پسپۆرە.

دوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991 لە 19/ 5/ 1992 یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە چوو. (لیستی زەردی پارتی بە 50 كورسی)، (لیستی كەسكی یەكێتیی بە 50 كورسی) ، ( لیستی مۆری كلد و ئاشووری بە 5 كورسی) یەكەم دانیشتنی خۆلی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانیان لە 4/6/1992 دەسپێكرد. ( جەوهەر نامیق سالم) وەك سەرۆك ( محەمەد توفیق ڕەحیم) وەك جێگر هەڵبژێردران. لەم دانیشتە، سەرۆكایەتی پەرلەمان بەلاغێكی 8 خاڵی، لەشێوەی بەرنامە و ستراتیژیەتی پەرلەمان و حكومەت بۆ ئەو قۆناغە خوێندەوە، كە كۆی خاڵەكانی لەچوارچێوەی (بژێوی خەڵك ، دۆخی ئابووری ، ئاسایش ، ئاوەدانكردنەوە ، دیاریكردنی چارەنووسی گفتۆگۆی نێوان بەرەی كوردستانی و ڕژێم و داڕشتنی چۆنییەتی پێوەندییەكانیان لە داهاتوودا) دەسوڕایەوە. ئەوە ئەجێندا و بیركردنەوەی نەوەی یەكەمی سەركردایەتی كورد بوو، دوای نسكۆی 1975 تا 1992. ئەو سەركردایەتییە بە شەڕی براكۆژی و زمانی زبری ڕاگەیاندن و حكومڕانیەتی حیزبییەوە، ئەم دۆخەیان گەیاندە (كابینەی پێنج) كە دوای ئەو هەموو نەهامەتییە، ئیدارەیەكی هاوبەشی نێوان پارتی و یەكێتیی و حیزبەكانی لێوەبەرهەمهات.

وەزارەتی ڕۆشنبیریان كردە چایخانە ونووسەرو ئەدیبی ئیفلیجیان بەرهەمهێنا. ئەكادیمیای كوردییان لەپەلوپۆخست، ناوەندە ڕۆشنبیرییەكانیان بە حیزبیكرد

لەم كابینەیەش وەكپێویست نەتواندرا بە بەرنامە و ستراتیژییەت كار لەسەر سیاسەتی كلتووریی و پاراستن و پەرەپێدانی زمانی كوردی بكەن. بەناوی گەشپێدانی هونەر و كلتوور و سینەما و شانۆ موجامەلەی كەسانێكیانكردوو هەندێك دەم و چاویان هێنا پێشەوە، كە جگە لە بازرگانی بە هونەری كوردی هیچی دیكەیان بەرهەم نەهێنا. بە ناوی بەرەوپێشبردنی سیاسەتی كلتووری، بە پارەیەكی زەبەلاحەوە كاریان لەسەر خۆدەرخستن و بەهەدەردانی سامانی گشتی كرد، لە باتی ئەوەی سینەما و هونەر و گۆرانی كوردی بە دونیا بناسێنن، هاتن خۆیان پێكردە ڕەقەم و لەسەر پشتی سیاسەتی كلتووری، ئامانجی خۆیان جێبەجێكرد. وەزارەتی ڕۆشنبیریان كردە چایخانە ونووسەرو ئەدیبی ئیفلیجیان بەرهەمهێنا. ئەكادیمیای كوردییان لەپەلوپۆخست، ناوەندە ڕۆشنبیرییەكانیان بە حیزبیكرد. بەهۆی دەست تێوەردانی حیزب لەكاروباری خوێندنی باڵا، ئاستی زانستی زانكۆكانی كوردستانیان نزمكردەوە. پەروەردە و فێركردنیان كردە كەرتی تایبەت، كەرتی تایبەتیش هێندە وەك پرۆژەیەكی قازانج ویست و بزنس دەردەكەوت، هێندە لە خەمی فێربوون و زمان و هۆشیاریدا نەبوو. بیركردنەوەی ڕەخنەگرانەیان، لە زانكۆ و ناوەندە ئەكادیمییەكان نەهێشت. خوێندكاریان فێرە تەمبڵیی و نا ئومێدیكرد، كەسی نەخوێندەواری بە شاهادەیان زۆركرد. زمانی كوردییان كردە پاشكۆی زمانەكانی دیكە. زۆربەی كوڕو كچی بەرپرسان و فەرمانبەرانی حكومەت و پەرلەمانتاران منداڵەكانیان ناردە بەر خوێندنی (ئینگلیزی و توركی و فەرەنسی و ئەڵمانی) ئێستا بە شانازییەوە باسی ئەوە دەكەن، كە زمانی كوردی بووەتە زمانی  دووەمی  منداڵەكانیان. ئایە ئەگەر ئەوە بە سووك سەیركردنی زمانی كوردی نەبێ، دەبێ چ ناوێكی دیكەی لێبندرێت. هەر واشە ئەگەر بۆ منداڵەكانی خۆت، خەمخۆر نەبیت و لە خەمی زمانی كوردی دانەبی، ئەی چۆن خەمی منداڵی خەڵكت دەبێ.

دەزانن فەلسەفەیك هەیە زیاتر توركەكان جێبەجێی دەكەن و منیش باوەڕم پێیەتی ئێمەی كوردیش لەسەری بڕۆین، ئەوان دەڵێن هەر كەسێك بە توركی قسەیكرد، ئەوە توركە! منیش باوەڕم بەهەمان سیاسەتە هەركەسێك بە كوردی قسەیكرد كورد

كاتێكیش دەڵێین: سەركردایەتی سیاسی كوردستان بیر لە سیاسەتی زمان ناكاتەوە ئەوەیە، دەبووا ئێستا لە جیانی زانكۆی بەغدا بەشی كوردی لە شاری بەسڕا و بابل و بەعقوبە و موسڵ بكرایەوە. دەبووا گرینگییەكی تایبەت بە شاری كەركووك بدات و ناوەندی ئەكادیمی و ڕۆشنبیری و كلتووری لەو شارەدا بگەینێتە ئاستێكی بەرز. نەوەی ئێستا فێرە كوردییەكی باشتر بكات، زمانیان لا گرنگ بێت. ئەگەر حكومەت لە خەمی سیاسەتی كلتووری زمان بووایە، خولی فێربوونی زمانی بۆ كرێكاری بیانی دەكردەوە، بەلای كەمی لەو ڕێگەیەوە قورسایی بۆ زمانی كوردی دەگەڕاندەوە، خەڵكی ناچار بە فێربوونی دەكرد. دەزانن فەلسەفەیك هەیە زیاتر توركەكان جێبەجێی دەكەن و منیش باوەڕم پێیەتی ئێمەی كوردیش لەسەری بڕۆین، ئەوان دەڵێن هەر كەسێك بە توركی قسەیكرد، ئەوە توركە! منیش باوەڕم بەهەمان سیاسەتە هەركەسێك بە كوردی قسەیكرد كوردە. كوردە بەو مانایەی ئەو هەوڵیداوە زمانەكەی من فێربووبێت، فێربوونی زمان یانی گرینگیدان بە ئەوی بەرانبەر، هەڵبەت دەرئەنجامی خۆشویستنی كلتوور و زمانی ئەوە. بەم پێیەبێت ئەوانەی زمانی كوردی فێردەبن جا بەناچاری بێت، یاخود بە هەوەسی خۆی. هەردووكیان دواجار خزمەت بە نەتەوە وزمانی كوردی دەكا. هەرچەندە ئەوانە گشتی هۆكارن بۆ پاراستن و گەشەپێدانی زمانی كوردی، بەڵام نابێت بیرتان بچێت وەبەرهینان لە زماندا، كە خۆی لە سیاسەتی زمان و سیاسەتی كلتووری دەبینێتەوە  پێویستی بەوە هەیە، حكومەت و سیستەم و دەوڵەت بچێتەوە پشتییەوە، بۆ نموونە حكومەتی هەرێم لە دوای 2003 كە بەعس ڕووخا %17ی بودجەی وڵات و پارەیەكی زۆریش لە پەرەپێدانی پارێزگاكان بۆ هەرێم هات، ئەوەندەی زانیاریمان بە بەڵگە و داتا لابێ، وەك پێویست گرینگی بەو بوارانە نەدراوە، بەڵكوو زیاتر حكومەتی هەرێم وەك ئیدارەیەكی بزنسی دەركەوت، نەك وەك حكومەتێكی خزمەتگوزاری، چونكە نابێ ئەوە لەیاد بكەین لە دونیای سەرمایەداریدا دەوڵەتی مۆدێرنی دیموكراسی، دوو بنەمای ئابووری بۆ حكومڕانییەتی هەیە (كەرتی تایبەت و كەرتی گشتیی – حكومی) لێرە حكومەتی هەرێم بەو بودجە زەبەلاحەی، كە لە حكومەتی عێراقییەوە بۆی دەهات. لە جیاتی ئەوەی كار لەسەر كەرتی حكومییەكەی بكا، كە خۆی لە (خزمەتگوزاری مرۆیی و دووبارە دروستكردنەوەی كەسایەتی كورد دەبینێتەوە، كە بە هۆی ستەمی بەعس ، پرۆسەی ئەنفال ، كیمیاباران ، ئاوارەبوون و شەڕی ناوخۆ و برسیەتییەوە، كەسێتی كورد تەواو شێواوە و دەروونی شڵەژاوە. لە باتی كار بۆ چاككردنی ئەو دیاردانە بكا، كەسایەتی كورد و كوردستانیان بباتە ئاستێكی مەزن. هات بەو بودجە زۆرە كەوتە پشتی كەرتی تایبەتەوە! لەكاتێكدا كەرتی تایبەت تەواو كارێكی قازانجویستی بزنسانەیە و لەسەر زۆربوونی سەرمایە و گیرفانی خەڵك گەشە دەكا، بەڵام ئاكار و بەرنامەی حكومەت جودایە، حكومەت هی خەڵكە لەسەرییەتی  پرۆژەی مرۆیی و  نیشتمانی و خزمەتگوزارییەكان پەرەپێبدات.

هەرچەندە لە خولی سێ و چواری پەرلەمانی كوردستان، نووسەر و پارێزەر (تاریق جامباز) وەك پەرلەمانتارێك پرۆژەی سیاسەتی زمانی پێشكەش بە سەرۆكایەتی پەرلەمانكرد، چەند پەرتووكێكی لەو بارەیەوەش چاپكردووە، بەڵام نە لەم دوو خولە و نە لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا ئاوڕ لەو پرۆژەیە نەدرایەوە. بێگومان ئەم دیمەنانە پێمان دەڵێت: هەر(دوو) نەوەی سەركردایەتی كورد، تاكوو ئێستا هیچ پرۆژەیەكی ستراتیژییان بۆ سیاسەتی زمان و گەشەی كلتووری وەك پێویست نەبووە.