میكانیزمی ژیانی زمان و مرۆڤ
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا/ نووسەر و ڕەخنەگر/ هەولێر
سوكرات نووسین بە نیگاركردن دەچوێنێ. زمان لەو وشانە پێكهاتووە، كە وێنە دەخەنەوە و لەسەر پێیەكانیان وەستاون. زمان لە نووسیندا دەجوولێتەوە وەك ئەوەی لە ژیاندا بێت. بەڵام زمان لەبەرامبەر كێ قسان دەكات؟ هەڵبەتە زمان بەرامبەر هەمووان و بۆ كەس قسان ناكات، زمان لە نووسیندا تاكە چارەیە، بەڵام نووسین تەنها نیگاركردن نییە!.
زمان لە گفتوگۆكردندا زیندووە، لە نیگاركردندا مەرج نییە، زیندوو بێت. بەڵام چونكە زمان هەموو شتێ ناڵێت، ئیتر زمان چارەیە، نیگارە، جەستەیە، جەستە قسان دەكات، شتەكان قسان دەكەن، مێژوو قسان دەكات، توانا فەردی و كۆمەڵایەتییەكان قسان دەكەن، مردن و ژیان بێ پچڕان بە هەزاران جۆر قسان دەكەن… میكانیزمی ژیان مرۆڤ و زمانە، زمانە كە دەربارەی زمان دەدوێ، زمان كە دەربارەی خۆی دەدوێ، هیچ شتێ لە مرۆڤ جوانتر نادۆزیتەوە. (مرۆڤ بەرهەمی زمانە).
كتێبێكی پیرۆز، تابلۆكانی موسا، دە سپاردەكە، هێلكارییەكانی تەوارات، ئینیجیل، دەقە پیرۆزەكانی قورئان… هیچ شتێ لە زمان جوانتر نادۆزنەوە، بۆ ئەوەی دەربارەیان بدوێ
كتێبەكانی ئایین و ئەو كتێبانەی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی پێكهێناوە و بووەتە كتێبێكی پیرۆز، تابلۆكانی موسا، دە سپاردەكە، هێلكارییەكانی تەوارات، ئینیجیل، دەقە پیرۆزەكانی قورئان… هیچ شتێ لە زمان جوانتر نادۆزنەوە، بۆ ئەوەی دەربارەیان بدوێ. بەشێكی گەورەی جوانی زمان لەوەدایە لە زەمان و سیاقێ دەنووسرێ و لە سیاقێكی دیكە و لە شوێنێكی دیكە و لە كاتێكی دیكە دەخوێندرێتەوە. بەردەوام زمان حەقیقەتی خۆی لە (زەمەن)ە جیاوازەكانی گفتوگۆ و دانوستاندن و گۆڕانكارییەكاندا دەبینێتەوە. مرۆڤ و زمان بۆ هەمیشە لە سەیرورەدان.
داهێنان میكانیزمی ژیانی زمانە، دەسەڵاتی حەقیقی زمان گفتوگۆ و دانوستاندن و گۆڕانكارییە! سەیرورە دەسەڵاتی حەقیقی زمانە، زمان لە رێگای گفتوگۆ و دانوستاندن و گۆڕانكارییەوە هەست بە دەلالەتەكان دەكات، بەڵام حەقیقەتی دەسەڵات روداوەكان راڤە دەكاتەوە! ئایا زمان دەكەوێتە كوێی حەقیقەتەوە؟
زمان دەكەوێتە راڤەكردنی بێ كۆتایی حەقیقەتەوە. بەو مانایەش حەقیقەت و راڤەكردن هۆكارن بۆ مانای هەتا هەتایی زمان و سەیرورە. كەواتە نە ئایین، نە زانست، نە فەلسەفە ناتوانن نهێنی ژیانی مرۆڤ كەشف بكەن، ئەگەر زمان و راڤەكردن و سەیرورە هاوكارییان نەكات. لەبەر ئەوەی زمان بنەمای هەمووانە، ژیان بەردەوام كراوەیە
مێژووی مرۆڤ، مێژووی هەڵەكانی مرۆڤە، وەك چۆن مێژووی زمان مێژووی هەڵەكانی زمانە، هەروەها مێژووی حەقیقەتیش! كەواتە نە مرۆڤی رەسەن بوونی هەیە، نە زمانی رەسەن
ئەوەی تایبەتە بە هەمووان، ئەوەی تایبەتە بە مرۆڤ و حەقیقەت موڵكی منیشە، واتە كاتێ زمان قسان دەكات، من قسان دەكەم، كاتێ من قسان دەكەم، واتە مامەڵە بە كردەی زمانی تایبەت بە خۆم دەكەم، لە هەمان كاتدا ئەوە منم كە قسەی لە حەقیقەت و سەیرورەی تایبەت بە خۆم دەكەم. ئەوە تیۆری نیازخوازییە كە لای (جۆن سێرل) ژیانی راستەقینەی دەگەشێنێتەوە. واتە نیازی قسەكەر بەر لە گوتار ئامادەیی هەیە. واتە كاتێ دەڵێی (كات) درەنگە، واتە دەتەوێ بۆ ماڵ بگەڕێیتەوە. لەسەر ئەو بنەمایە دەتوانین قسەیەك بۆ تێزی لاكان (مرۆڤ بەرهەمی زمانە) زیاد بكەین و بڵێین مێژووی مرۆڤ، مێژووی هەڵەكانی مرۆڤە، وەك چۆن مێژووی زمان مێژووی هەڵەكانی زمانە، هەروەها مێژووی حەقیقەتیش! كەواتە نە مرۆڤی رەسەن بوونی هەیە، نە زمانی رەسەن، نە تاكە حەقیقەت، لەو بیرۆكەیەدا مرۆڤ دەرئەنجامی راڤەكردن و زمان بەلبەلەی زمان و حەقیقەت رووەكانی خودی حەقیقەت دەنوێنێ! بە مانایەكی دیكە ژیان هەرگیز رۆژێ لە رۆژان تەنیا و بێگەرد و یەك روو نەبووە، ژیان لە خوێنی حەقیقەت و زمان و مرۆڤە جۆراوجۆرەكان دێ و دەچێت. كەواتە كێشەی ژیان لە راڤەكردن و گفتوگۆ و بەیەكگەیشتنی بەردەوامدایە! بەڵام كیشەی مرۆڤ و زمان كێشەی حەقیقەت نییە، كێشەی سەیرورەیە. بە دیوەكەی دیكە مرۆڤ و زمان لە رووەكانی حەقیقەت جیا نابنەوە.
مرۆڤ و زمان، زمان و مرۆڤ
بێگومان هیچ بیركردنەوەیەك لە دەرەوەی راڤەكردن و بەیەكگەیشتن وبەردەوامیدا نییە، ئەوەی لە هەموو كلتوورێكدا جێگای بایەخ پێدانە جیاوازی بنەمای راڤەكردن و بەیەكگەیشتن وبەردەوامیییە، ململانێی پێكگەیشتنەوەی مرۆڤ و زمان، راڤەكردنی زمان و مرۆڤە، دینامیكیەتی پێكگەیشتنی مرۆڤ و زمان، كێشەی راڤەكردنی زمان و مرۆڤە، یان بە مانایەكی دیكە رێككەوتنی مرۆڤ و زمان، زمان و مرۆڤ، لە راڤەكردن و بەیەكگەیشتن و بەردەوامیدایە. لێرەدا پرسیار ئەو سەنتێزە ئەوەیە ئایا رێزگرتنی زمان و مرۆڤ لە پێكگەیشتندا گرنگترە یان گەیشتن بە تاكە حەقیقەتێك؟
بە بڕوای من پرسی مرۆڤ و زمان، زمان و مرۆڤ لەنێوان ئەوەی بێكۆتاییە و ئەوەی كە مێژووییەدا هەروا دەمێنێتەوە. جیاوازیكردن چۆن دەبێ؟ دیار نییە، مرۆڤ بێكۆتاییە و لەسەرووی مێژووەوەیە، یان زمان مێژووییە و بەردەوام لە راڤەكردندا بێكۆتاییدا خۆی دەبینێتەوە؟ مرۆڤ و زمان، زمان و مرۆڤ چوونەتەوە ناوەخۆیانەوە، مرۆڤی بێ زمان و زمانی بێ مرۆڤ لە دەرەوەی ژیاندان. بەڵام ئایا هیچ مرۆڤێ هەیە زمانی تایبەتی خۆی لەگەڵ مرۆڤێكی دیكە دابەش بكات، ئایا مرۆڤ لەگەڵ زمانی خۆی لەناوەوەی خۆیدا دەژی و زمان لە دەرەوەی خۆیدا دەژی؟
من قسە بە رستیەك دەكەم، كە بەر لە من كەس قسەی پێنەكردووە، چونكە من رێزمان بە رێگای تایبەتی خۆم بە كار دەهێنم
زمان پاشای هەمووانە، لە رابردوو و ئێستا و داهاتوودا، مرۆڤیش.. راستە لایەنی ماددی بوونی زمان و مرۆڤ شتێكی بەرچاوە، شێوەی كتێبی رستەسازی، كە تۆزی لەسەر نیشتووە، بەڵام بەو مانایە زمان ئەوە نییە، كە لە جەستەی خۆی دەردەچێ و دەچێتە نێو جەستەی مرۆڤەوە، بەڵكو ئەو بەرگە سرووشتیەیە، كە دەچمە ناوییەوە بۆ ئەوەی لە رێگای خزینەكانی خۆمەوە ببمە تاكێك لە تاكە ئازادەكانی كۆمەڵەی زمان.
كەواتە كەسی قسەكەر بەو مانایەی كە تاكێكە ئەوە دەڵێ، كە دەیەوێت. (چۆمسكی) دەڵێت: من قسە بە رستیەك دەكەم، كە بەر لە من كەس قسەی پێنەكردووە، چونكە من رێزمان بە رێگای تایبەتی خۆم بە كار دەهێنم. هەڵبەتە یاسا پارێزگاری لە خاوەندارێتی تاك دەكات و سزای قسەدزەكان دەدات. (نیچە) لە زەرادەشت وای گوت، دەڵێت: من زارێكم نییە بۆ گوێیەكانتان.
ئەوەی مرۆڤ لە زمان بە خاوەندارێتی هەڵدەستێ، پرۆسیسەكردنی ئازادییە؟ زمان موڵكی گشتییە، فۆرمێكی كۆمەڵایەتی هەیە. ئەو مانایەی، كە مرۆڤ بە كاری دەهێنێ، سەرەڕای شێوازی تایبەتی (من) و بەر لەوەی مۆركی (من) و ئازادی (من)ی پێوە بێت، موڵكی كۆیە. من ناتوانم شتێ بڵێم تەنها ئەوە نەبێ، كە یاسا و رێسای زمان رێگام پێدەدات. من بیرۆكەكانم دەخەمە بۆتەی زمانێكی كۆمەڵایەتییەوە، ئەوەی كە ئازادیم كۆت دەكات، موڵكی كۆیە. قسەكەر ناتوانێ هیچ بڵێت، تەنها ئەوە نەبێ، كە هەڵوێستی مێژوو، یان كە ئازادی بە مانا بەرفرەوانەكەی ئەو سەردەمە، كە تێیدا دەژیت، رێگای پێدەدات. مرۆڤ لە میانی خۆی و ئازادی و نەسەقێكی كۆمەڵایەتییەوە قسان دەكات.
كەواتە لەنێوان زمان رووت و تاكئامێزە، مرۆڤ بەر لەوەی بیر بكاتەوە لەسەریەتی بڕیار بدات كەوا بە شێوەیەكی شاعیرانە لە ماڵی زماندا نیشتەجێیە. مرۆڤ زمانی پۆشیووە، مرۆڤ بەرهەمی زمانە، زمان ئازادی مرۆڤ دەكێشێ و مرۆڤ لە رێگای زمانەوە قسان دەكات، بیركردنەوەی مرۆڤ دەكەوێتە نێو خەیاڵی زمانەوە. بەڵام ئایا كەسی قسەكەر چۆن ئەوە دەڵێ، كە دەیەوێت، واتە چۆن بە شێوازی ئازادانەی خۆی دەدوێت؟!
خەیاڵی زمانیش بە مانا جەوهەرییەكەی شیعرە
ئەگەر زمان سروشتی بێت، كەواتە مرۆڤ بەرگی ئازادی و سرووشتی پۆشیووە، چونكە زمان فەزایەكە لە ئازادی، ئازادیش خودی بوونە، مرۆڤ لەو بوونەوە دەڕسكێ!! ئەگەر ئازادی بوونی نەبێ، كەواتە مرۆڤ و جیهان دەكەونە بەندەوە. داهێنان بوونی دەكەوێتە تەگەرەوە، بێ ئازادی تاك ناتوانێ بە داهێنان هەڵسێت، هەر لە رێگای ئازادییەوە دەتوانین بەو تەعبیرەی (هۆڵدرین) بگەین، كە زمان گوڵی دەمە.
حەقیقەتی بوونی مرۆڤ جگە لە حیكمەتی داهێنان و جەوهەری ئازادی شتێكی دیكە نییە. كۆی ئەو بیرۆكەیەش قەرزاری چەمكی خەیاڵی زمانەوانییە. خەیاڵی زمانیش بە مانا جەوهەرییەكەی شیعرە، لێرەوە زمان قسان دەكات، پارێزگاریكردنە لە سرووشتی ئەسڵی شیعر، مرۆڤیش شیعرێكی خوداییە.
كەواتە ئەگەر لە بارەی زمان گوڵی دەمە، وەك ئەوەی كە مرۆڤ شێواز بەپێی تێگەیشتنی زمان، یان لە فەشەلی تێگەیشتن دروست دەكات، هانا بۆ (ژیل دۆلۆز) بەرین، ئەوە هەر شێوازێك بۆ خۆی زمانێكە، فرە زمانی مرۆڤ كۆ دەكاتەوە. بۆ نموونە: تۆ وەك باوك شێوازێك دەدوێیت، وەك كاسبكار شێوازێكی دیكە… بەو مانایەش مرۆڤ لە فرە زمانی و هاوئاهەنگییە مەرجی بنەڕەتی ئازادی دەسازێنێ. تۆ رۆژانە بەردەوام بە چەندین شێواز، (یان وەك دۆلۆز دەڵێت بە چەندین زمان) قسە دەكەیت، خودا لە شێوەی مرۆڤەوە قسان دەكات.
مرۆڤ بە زمانەوە مرۆڤە
زمان ماددییە، چونكە دەنگە. مرۆڤیش ماددییە، چونكە دەنگدانەوەی سەیرورەیە، دەنگ قابیلی ئەوەیە بێتە هەڕەشە، هەروەها دەنگدانەوەی سەیرورەش. زمان و مرۆڤ لە چوارچێوەی ئایكۆنەكانەوە خۆیان دەردەخەن. جیهان پابەندە بە مرۆڤ، زمان، كە لە رێگای سەیرورە، دایكەوە یان بە مانا (ئۆگستین)ییەكەی لە رێگای خوداوە بەرجەستە دەبێ (زمان تاقە ئامرازێكە خودا بە مرۆڤەوە دەلكێنێت) ئەو تێزە لە ناونانی شتەكانەوە رێگا بە زمان، مرۆڤ دەدات، بێتە دەرەوەی بوون! زمان لە رێگای مەدلوولەكانییەوە دەكەوێتە دەرەوەی بوونی خۆیەوە، مرۆڤ لە رێگای ناونانەوە دەكەوێتە دەرەوەی بوونی خۆیەوە. كەواتە كە خودا ناوەكان فێری مرۆڤ دەكات، ئەو كاتە زمان لە مرۆڤدا دەڕسكێ و ئەو كاتە زمان ملكەچی چوارچێوە وێنەییەكان دەبێ!
لێرەدا ئەگەر حەقیقەتی زمان لە ناوەكانەوە، یان بە مانایەكی دیكە لە زمانی (دایك)ەوە ملكەچی چوارچێوە نیگارەكان بێ و دواجار چوارچێوەی نیگارەكان یاسا و رێسایەك بەڕێوەی بەرێت، ئەوە داهێنان لە سەر نێودژی نێوان پاكێتی دایك و پیس بوونی دایك وەستاوە.
زمان لە رێگای مەدلوولەكانییەوە دەكەوێتە دەرەوەی بوونی خۆیەوە
بە كورتی زمان و مرۆڤ بەردەوام لە رێگای (پارێزگاریكردن) و (پیسكردن) بە كرداری گفتوگۆكردن و راڤەكردن و بەیەكگەیشتن، گۆڕانكاری و بەردەوامی دەنوێنێ، هەر لە رێگای ئەو كردەیەشەوە مرۆڤ لە زمانەوە گەشە دەكات و بەردەوام پێشدەكەوێت. ئەگەر پارێزگاریكردن لە رووتی زمان دیدێكی گشتی و بەڵگە نەویستی خەیاڵی وشە و وڕێنەی هەرائامێز بنوێنێ! ئەو دیدە هاوگونجانێكی ناجێگیر لە نێوان تاك و كۆ دروست بكات و دواجار بەكارهێنانەكان ئەوە بێ، كە بە شێوەیەكی گشتی دەكەونە بەر چاو. ئەوە پیسكردن دەكەوێتە دووتوێی سەیرورە و هەمیشە لەسەر خوازەی دایك خۆی نوێ دەكاتەوە.
لێرەدا لەنێوان پارێزگاریكردن و پیسكردن، دەشێ بڵێین زمانی مرۆڤ بە مانا جەوهەرییەكەی شیعرە! واتە لە مرۆڤ و زماندا شتێك نییە پێیبگوترێت واقیعی جێگیر، بەو مانایەش جیاوازییەكانی گفتوگۆكردن و راڤەكردن و ململانێی بەردەوامی پێكگەیشتنەوەی مرۆڤ و زمان، ناوێكی دیكەیە بۆ جێگیرنەبوون و سەیرورە.
هەولێر 6/7/2024
