بێ پلانی زمانی کوردی لە هەرێمی کوردستاندا
فەرەیدون سامان/ شاعیر و / سەرنووسەری گۆڤاری زمانناسیی زمان و زار/ هەولێر
هەرچەند ئەو قۆناغە سیاسییەی كە لە باشووری كوردستاندا هەیە، بێگومان ڕۆڵی یەكجار زۆری لە پەرەپێدانی فەرهەنگ و كەلتووری كوردیدا هەبووە، لە مێژووی هاوچەرخی كوردستاندا وەك قۆناغێكی درەوشاوەی كوردستان، دەتوانین چاوی لێبكەین، هەڵبەت بۆ پاراستنیشی دەبێ هەموو هەوڵی پتری بۆ بدەین، تا زمانەکەمان لە زار و بنزارە رەسەنەکانی لێکنەترازێن، لێرەدا كۆمەڵێك ناوەندی حكومەتی، كەسایەتی فەرهەنگی، رۆژنامەوانی و ڕاگەیاندن بەردەوام ڕۆژانە لەگەڵ زماندان، كار بە زمانی کوردی دەكەن، بۆ نموونە سیستمی پەروەردە چ ڕۆڵێك دەتوانێت ببینێت لە دروستبوونی ئەو پرۆسە زمانە نەتەوەیی و زمانە یەكگرتووەدا.
لێرەدا ئاماژەکردن بە هەرێمی کوردستان تەنێ ئەو ناوچانەن کە لە بن دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێمی کوردستاندایە، نەک هەموو باشووری کوردستان.
هەبوونی ئەو هەموو داوو دەزگا بەناو ئەکادیمی و کەلتوریانەی لە هەرێمی کوردستاندا هەن،هەروەها بەشەکانی زمانی کوردی- لەزانکۆکانی هەرێمی کوردستاندا جگە لە دامەزراوەکانی وەزارەتگەلی پەروەردە و خوێندنی باڵاو رۆشنبیری و لاوان لەهەندێک شوێن زمانی عەرەبی باڵادەستە
هەبوونی ئەو هەموو داوو دەزگا بەناو ئەکادیمی و کەلتوریانەی لە هەرێمی کوردستاندا هەن،هەروەها بەشەکانی زمانی کوردی- لەزانکۆکانی هەرێمی کوردستاندا جگە لە دامەزراوەکانی وەزارەتگەلی پەروەردە و خوێندنی باڵاو رۆشنبیری و لاوان، وێڕای هەبوونی چەندان ناوەند و رێکخراوی زمانناسی و کەناڵی میدیایی و رۆژنامەوانی و چاپەمەنی، لەهەمووی گرنگتر بە رەسمی ناساندنی زمانی کوردی لە دەستووری عیراقدا و لە پەرلەمانی کوردستانیشدا ناساندنی وەک زمانی فەرمی یەکەم، بەڵام مخابن هێشتا زمانی کوردی نەبووە زمانی فەرمی و هاوبەشی هەموو ناوچە جیاوازەکانی کوردستان بەتایبەت لەهەردوو زۆنی زەردو سەوزدا.چونکە تا بە ئیستاش دەگات لە زۆر لە دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا وەک فەرمانگاکانی دادوەری و کار وباری شارستانی و ڕەگەزنامە زمانی عەرەبی باڵادەستەو زمانی یەکەمی بەڕێوبردنی کاروبارەکانی حکوومەت و هاووڵاتیانە.
سەبارەت بە نەبوونی پلان و بەرنامەیەکی تۆکمە و گونجاو بۆ خزمەتکردنی زمانەکەمان، دەبینین هێشتا زمانی کوردی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ لە ڕەوشێکی ئاڵۆزو لە پاشەکشەدایە، کە دواتر ئاماژە بەو هۆکارانە دەکەین کە بوونەتە ئاڵۆزی و پشێوی لە بەردەم گەشەکردنی زمانی کوردیدا.
ڕاستە زمانی كوردی تایبەتمەندی خۆی هەیە و لە زمانی نەتەوەی سەردەستەکان ناچێت و سەربەخۆیی خۆی هەیە، بەڵام لەهەر بەشێکیاندا کەم تا زۆر هەژموونی زمانی دەوڵەت کاریگەری بەسەر زمانی کوردیدا لەو بەشەدا هەیە
ڕاستە زمانی كوردی تایبەتمەندی خۆی هەیە و لە زمانی نەتەوەی سەردەستەکان ناچێت و سەربەخۆیی خۆی هەیە، بەڵام لەهەر بەشێکیاندا کەم تا زۆر هەژموونی زمانی دەوڵەت کاریگەری بەسەر زمانی کوردیدا لەو بەشەدا هەیە، تەنانەت لە باکوورو ڕۆژهەڵاتی کوردستان و کوردنشینەکانی قافقاسدا تا ڕادەیەکی باش ئاسمیلە کراوە. خۆشبەختانە سەرباری ئەو هەموو جینۆسایدی کەلتووری و دژایەتی کردنیشە، بەڵام بە زمانێکی زیندوو سەربەخۆ ماوەتەوە، بە پێچەوانەی ڕای هەندێک لە ڕۆژهەڵاتناس و ئێرانناس و تورکناس و بیانییەکانکە وای بۆ دەچن، گوایە زمانی کوردی لە بنەڕەتدا زارێکی فارسی و یان تورکی چیاییە، بێگومان ئەمە هەڵە تێگەیشتن و هەندێجاریش هزرێکی شۆڤێنیستانەی نەتەوەی سەردەستی تێدایە، ڕاستییەکەی کوردی زمانێكە خەڵكی بیانی بە ئاسانی دەتوانێ فێری ببێت، لە هەمانكاتدا زمانێكە دینامیكیەتێكی بەهێزی پێشكەوتن و گەشەكردنی تێدایە.
ئەمڕۆ زمانی کوردی ڕووبەڕووی دوو هێرشی دەرەکی و ناوەوە بۆتەوە، بە پلەی یەکەمیش دەسەڵاتی کوردی لێی بەرپرسە
ئەمڕۆ زمانی کوردی ڕووبەڕووی دوو هێرشی دەرەکی و ناوەوە بۆتەوە، بە پلەی یەکەمیش دەسەڵاتی کوردی لێی بەرپرسە لە دۆزینەوە رێگاچارەی گونجاو بۆ ئەو ئاستەنگ و کێشانەی کە هاتوونەتەتە بەردەم نەبوونی زمانی ستانداردی کوردی.
چونکە هەر ئەو دەسەڵاتە بوو بێ گەڕانەوە بۆ هیچ مەرجەعێکی زانستی و ئەکادیمی زمانی کوردی بۆ دوو زاری بادینی و سۆرانی لەت کرد، لە هەوڵی ئەوەشدایە بیکات بە سێ لەت…تد
با ئاوڕێک بۆ دواوە بدەینەوە لە پەرلەمانی کوردستاندا لە تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠١٤ زمانی کوردی بە زمانی فەرمی لە هەرێمی کوردستان بڕیاری لەسەردرا. هاوکات لە دەستووری عێراقیشدا لە ساڵی ٢٠٠٦ و لەئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقیشدا لە شوباتی ٢٠١٤ لە پاڵ زمانی عەرەبی لەسەر ئاستی عیراقدا زمانی کوردی بەفەرمی ناسێنرا، زمانی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا دوای زمانەکانی عەرەبی و فارسی و تورکی و عیبری پلەی زمانی پێنجەمی وەرگرتووە، سەرباری ئەوەی کە زمانەکەمان ساڵانی ساڵە ناحەزانی بەهەموو شێوازێکی شۆڤینیانە و هۆڤییانە دژایەتی دەکەن و هەوڵی لە نێوبردنی دەدەن، ئەویش بە قەدەغەکردنی زمانی کوردی بۆ ئاخێوەرانی و لەسەر ئاستەکانی پەروەردە و فێرکردن و هەروەها لە چاپەمەنی و ڕۆژنامەوانی و میدیادا، هەروەها ناساندنی هەندێک لەو زارە کوردییانە بە زمانی سەربەخۆ وەک هەوڵدان بۆ فەرمی ناساندنی زارەکانی (زازاکی و هەورامی و شەبەکی و کاکەیی و ئێزیدی و لەکی و ..تد) لە لایەن هەندێ ناوەندی شۆڤینی نەتەوەی سەردەست کە وڵاتانی دەوروبەر بە پلان و بەرنامەڕیژی کاری بۆ دەکەن، وەک چۆن لە سەرەتای دامەزراندنی کۆماری نوێی تورکیادا بە دەستوور زمانی کوردی قەدەغەکراو ئاخێوەرانی سزای توند دران، دواتریش هەوڵدان بۆ جینۆسایدکردنی کەلتووری و بۆ نموونە ناساندنی زاری دیملکی-زازاکی وەک زمانێکی سەربەخۆو جیاواز لە زمانی کوردیدا، هاوکات دەوڵەتی ئیرانیش هەر لە سەردەمی دەسەڵاتی ڕەزاشاوە تا دەگات بەئێستای کۆماری ئیسلامی، تەنانەت دژ بە دەستووری بنەڕەتی کۆماری ئیسلامی ئیرانیش، دامەزراوەکانی دەوڵەتی ئیران لە هەوڵی بەردەوامدا بوونە زمانی کوردی بە زارێکی فارسی بناسێنێن و هاوکاتیش زارەکانی لەکی و لوڕی و هەورامی تەنانەت کەڵهوڕیش بە زمانی سەربەخۆ بناسێنن، تەنانەت کەسانێک لە خودی ئەو پێکهاتانە بە ناوی زمانناس و ئەکادیمی دەیانەوێت لە ڕێگای نووسین و توێژینەوەی بەناو زانستی و لەچاپدانی کتێبەوە ئەو هەوڵە نەزۆکە دژ بەزمانی کوردی بسەڵمێنن.
کۆماری ئیسلامی ئیرانیش، دامەزراوەکانی دەوڵەتی ئیران لە هەوڵی بەردەوامدا بوونە زمانی کوردی بە زارێکی فارسی بناسێنێن
بە دڵنیایی هەر نەتەوەیەك زمانەكەی لە زمانی قسەكردنەوە گۆڕابێت بەزمانی نووسین، ئەلفابیتای تایبەت بەخۆی هەڵبژاردووە، لەگەڵ سیستمی دەنگی و تایبەتمەندیی زمانی خۆیان گونجاندوویانە، لەو رۆژەوە كە كورد زمانەكەی بۆتە زمانی نووسین، هەر لە سەردەمی باباتاهیری عەریانەوە، نزیكەی دە سەدەیەك پێش ئێستا ئەو ئەلفابیتایەی هەڵبژاردووە، لەبەرئەوەی ئەو كاتە كەلتووری زمانی عەرەبی و فارسی لە كوردستاندا زاڵ بوو، خوێندن‌و خوێندەواری، زانست بەو دوو زمانە بوو، ئەدەبییات بەو دوو زمانە بوو كەواتە ئەم ئەلفابیتایە لە پرۆسێسی دروستبوونی زمانی ئەدەبییدا دەركەوتووە و سەرجەم هزر‌و بیركردنەوە و تێڕوانین و سیستمی بیركردنەوەی كوردی لە ماوەی ئەو دە سەدەیەدان ئەم ئەلفابیتایە نووسراوە، ئەلفابیتای كوردی بە جۆرێكی جوان و سەرنجڕاكێش، كە دینامیكیی زمانی كوردی دەردەخات، هەمواركراوە و گەشەی پێدراوە. ئیتر هەوڵدان بۆ کارکردن لەسەر ئەلفابێتایەکی تر، جگە لە زیانگەیاندن بە زمانی کوردی شتێکی تر ناگەیەنێت، بۆیە گەرەکە دەزگا ڕووناکبیرییەکانی کوردستان ڕێگاچارەیەکی گونجاو بۆ ئەو کێشەیە بدۆزنەوە کە لە هەنگاوی بەراییدا بۆ داهاتوو هەوڵێکە بۆ زمانی ستانداردی کوردی .
لە هەرێمی کوردستاندا لە ئاست ئەو هەموو دژایەتییەی زمان و زارە کوردییەکان بێدەنگ و بێهەڵوێستن
بەداخەوە لە هەرێمی کوردستاندا لەگەڵ ئەوەی کە چەندان دامەزراوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەن لە ئاست ئەو هەموو دژایەتییەی زمان و زارە کوردییەکان بێدەنگ و بێهەڵوێستن، بێگومان ئەمەش نیشانەی ئەوەیە کە زمانی کوردی لای حکومەتی هەرێمی کوردستان کەمترین بایەخی پێدراوە.
