بۆچی کۆنفرانسی زمان و زارو بنزارە کوردییەکان؟
فەرەیدوون سامان/ سەرنووسەری گۆڤاری زمان و زار/ هەولێر
زمانی کوردی وەک زمانی هەر نەتەوەیەکی سەر ئەو زەمینە، وێرای ئەوەی کە جوگرافیایەکی بەرفراوانی هەیە، لە چەندان زار و بنزارو دەڤۆک پێکهاتووە، سەبارەت بە چەند هۆکارێکی سیاسی، زەوتکردن و دابەشکردنی کوردستان بەسەر چوار نەتەوەی دەسەڵاتداردا، زمانی کوردی ڕووبەڕووی توانەوەو ئاسمیلاسیۆن بۆتەوە، مخابن هێشتاش نەبۆتە زمانێکی پێوەر و یەکگرتوو بۆ هەموو کوردانی بەشەکانی کوردستانی گەورە.
لە سەرەتای سەدەی بیستەم، لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتە نەتەوەییەکانی ئێران و تورکیا و عێراق و سووریا، زەوتکردن و دابەشکردنی بەشێک لە خاکی نیشتمانەکەمان، ئەوەی ئەم دەوڵەتانە زیاتر کاریان لەسەر کرد جینۆسایدی کەلتووری و توانەوەی زمانەکەمان بوو، ئەویش لە ڕێگای گۆڕانکاریی دیموگرافیی و سیاسەتی پاکتاوی نەژادی سیاسەتی بە تورککردن و عەرەبکردن و فارسکردن بوو، کە سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەییمان بوو، ئامانجی سەرەکی ناسیۆنالیستی نەتەوەی دەسەڵاتدار توانەوەی فەرهەنگ و زمانی کوردی بوو، وەک ئامانجی ستراتیژی ناسیۆنالیستی نەتەوەی سەردەست، ئەویش سەرەتا لە ڕێگای هەندێ رۆژهەڵاتناسی وەک مینۆرسکی و ئۆسکارمان و مەکەنزی بە توێژینەوە نازانستییەکانیان لە سەر نەتەوەی کورد و زمانەکەی، دواتریش دەزگا هەواڵگرییەکانی دەوڵەتانی ناوچە لە ڕێگای ئایینی ئیسلامەوە نکۆڵی کردن بوو لە کوردبوونی ئیتنیکە کوردییە ڕەسەنەکانی وەک زازاکی، هەورامی، لەک و لوڕ تا دەگات بەوەی کە حاشا لە کوردبوونی ئیزەدی و شەبەک و کاکەییەکانیش بکەن.
ئامانجی سەرەکی ناسیۆنالیستی نەتەوەی دەسەڵاتدار توانەوەی فەرهەنگ و زمانی کوردی بوو، وەک ئامانجی ستراتیژی ناسیۆنالیستی نەتەوەی سەردەست
بە بیانووی ئەوەی کە ئەم ئیتنیکە کوردییانە زارەکانیان لە کوردی ناوەند- سۆرانی جیاوازە، هەر بۆیەش ئەوان زمانی کوردی بە یاسا قەدەغە دەکەن، چونکە لێی دەترسن و بە هەڕەشەی دەزانن لەسەر ئاساییشی نەتەوەیی خۆیان، کە پێیان وایە دواجار دداننان بە ناسنامە و زمانی کوردی وڵاتەکەیان پارچەپارچە دەبێت، هەر بۆیەش دەیانەوێ بۆ هەمیشە زمانی کوردی زمانێکی لەت لەتکراو و سەرکوتکراو و ژێردەستە بێت.
بەداخەوە ئیستاش بەشێک لە رووناکبیرانی کورد پێیانوایە قسەکردن لە سەر زارو بنزارە کوردییەکان جۆرێکە لە تەحقیرکردن و پەراوێزخستنی گرووپە ئیتنیەکانی تر
لە سەدساڵی ڕابردوودا ئەم زار و بنزارە کوردییانە بە پلان و ئەجیندای نەتەوەی دەسەڵاتدار وەک شەڕی تایبەت بەرامبەر بە سیاسەتی جینۆسایدی کەلتووری و توانەوەى زمانی کوردی لە برەودایەو تەنانەت گەیشتە ئەو ڕادەیەی ئاخێوەرانی ئەم زمانە و زارەکانیان زیندانی بکرێن تەنانەت لە سێدارەش بدرێن، وێڕای هەوڵی بەردەوامی جینۆسایدی کەلتووری نەتەوەییمان و هاوکات هەوڵی ئەوەیان داوە ئاسمیلاسیۆنی زار و بنزارە کوردییەکان بکەن لەسەر بنەمای تیۆرەکانی مەکنزی و مینۆرسکی و هاوڕاکانیان لە هەندێ لەو ڕۆشنبیرە کوردانەی وەک دکتور محەمەد موکری و میهرداد ئیزەدی و ڕەشید یاسەمی و مەردۆخی سنەیی و ئەمیری حەسەنپوور و هاوبیرەکانیان… هەمیشە لەهەوڵی ئەوەدابوون کە ئەم زار و بنزارە کوردییانە وەک زمانی سەربەخۆ و جیاواز یان بە کۆمەڵەزمانی کوردی بناسێنن. بەداخەوە ئیستاش بەشێک لە رووناکبیرانی کورد پێیانوایە قسەکردن لە سەر زارو بنزارە کوردییەکان جۆرێکە لە تەحقیرکردن و پەراوێزخستنی گرووپە ئیتنیەکانی تر، لە کاتێکدا ئێمە دەزانین لە غیابی زمانی یەکگرتووی کوردی بۆ هەموو کوردانی بەشەکانی تری کوردستان زارەکان ڕۆڵی زمانی ستاندارد دەگێڕن، نموونەش ڕەوشی زمانی کوردی- زاری کرمانجی لە رۆژاوای کوردستاندا، کە ساڵانیکە لە دوای جاردانی دەسەڵاتی بەڕیوبەرایەتی -خۆسەری لە ڕۆژاوای کوردستاندا، چۆتە بواری فەرمانگە حکومییەکانی وەک دادگایەکان و پەروەردەو فێرکردن و کەناڵەکانی سۆسیالمیدیادا.
خۆشبەختانە رووناکبیرە دڵسۆزەکانیان هەر لە ڕێگای زمانەکانی عەرەبی و تورکی و فارسییەوە خزمەتێکی زۆریان بە زمان و کەلتوورو فەرهەنگی کوردان کردووە
ئەوانەی زمانی کوردییان پاراست کوردانی ئیزەدی بوون بەتایبەتیش لە ڕێگای ئایینەکەیانەوە، بەڵام کوردی مسوڵمان سەبارەت بە مسوڵمانبوونی لەناو گەلانی مسوڵماناندا توانەوە باشترین نموونەش مانەوەی زمانی کوردی لە ناو کوردانی ئەرمەنستان و گورجستان و توانەوەی زمانی کوردی لە ئازەربایجان دا، تا ڕادەیەکی زۆریش بوونی ئایینی یارسان بە زاری گۆران ڕۆڵێکی باشی گێڕاوە لە پاراستنی زمانی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا، بە دڵنیایی بوونی چەند مەلا و صۆفییەکی کورد وەکو باباتاهیری عوریان و ئەحمەدی خانی و مەلای جزیری و نالی و هتد,,,لە حوجرەو مەدرەسە ئایینەییەکاندا ڕۆڵیان هەبوو لە پاراستنی زمانی کوردی لە ڕێگای دەقە شیعرییەکانیاندا ،بەڵام فەزڵەکە بۆ پیرۆزی ئایینی ئیسلام ناگەڕێتەوە، چونکە هەمیشە عەرەبی مسولمان زمانی کوردی پێ زمانی دێوو درنج و جنۆکان بووە و عەجەمی مسوڵمانیش زمانی کوردی بە زمانی دۆزەخ شوبهاندووە.
ئەوانەی زمانی کوردییان پاراست کوردانی ئیزەدی بوون بەتایبەتیش لە ڕێگای ئایینەکەیانەوە
ئێمە وەک گۆڤاری زمانناسیی (زمان و زار) لە سێ ساڵی ڕابردوودا 12ژمارەی وەرزیمان بە زمانەکانی کوردی و عەرەبی و فارسی و جارجارەش بە زمانی ئینگلیزی دەرکرد، لەم گۆڤارە زمانناسییەدا کە لەسەر ئاستی کوردستانی گەورەدا تاقانە گۆڤارە بایەخ بە توێژینەوەی زمانناسیی دەدات لەسەر پرسی زمان و ئیتنیکە کوردییەکان، وێڕای بایەخدانمان بە زمانی کوردی و لە دەلیڤەکانی پەروەردە و فێرکردن، هەروەها زمانی کوردی و سۆسیالمیدیا، هاوکات بە پلەی یەکەمیش بایەخمان بە زار و بنزارە کوردییەکانی وەک زاری گۆران و بنزارەکانی، فەیلی و لەکی، کەلهوری، کورمانجی و زازاکی داوە.
تا ڕادەیەکی زۆریش بوونی ئایینی یارسان بە زاری گۆران ڕۆڵێکی باشی گێڕاوە لە پاراستنی زمانی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا
لەم گۆڤارە زمانناسییەدا لە بەشی ڕۆژاوا و ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا ڕێژەیەکی باش لە نووسەران و زمانناسانی کوردستان و ئێران هاوکارمان بوون بە ناردنی وتار و لێکۆڵینەوەکانیان گۆڤارەکەیان دەوڵەمەند کردین.
دیارە ڕەوشی زمانی کوردی لە بەشەکانی تری کوردستان لە تورکیا و سوریادا، سەبارەت بە رەسمی نەناساندنی زمانی کوردی کە بە ناچاری ڕۆناکبیران و نووسەرانی کوردانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا و باکوور، بە زمانی نەتەوەی دەسەڵاتداریان خوێندووە و نووسیوە، بەڵام خۆشبەختانە رووناکبیرە دڵسۆزەکانیان هەر لە ڕێگای زمانەکانی عەرەبی و تورکی و فارسییەوە خزمەتێکی زۆریان بە زمان و کەلتوورو فەرهەنگی کوردان کردووە، بەتایبەت لە ناوچە کوردنشینەکانی دەرەوەی جوگرافیای کوردستان وەک خوراسان و مازەندەران و تەنانەت تارانی پایتەختیشدا.
بەداخەوە هێشتا هزری ناسیۆنالیستی نەتەوەی سەردەست پێیان وایە گەلی کورد نەتەوە نییە و یەکێکە لە تایفەکانی تورک و عەرەب و فارس
بەداخەوە هێشتا هزری ناسیۆنالیستی نەتەوەی سەردەست پێیان وایە گەلی کورد نەتەوە نییە و یەکێکە لە تایفەکانی تورک و عەرەب و فارس و هەر لە بەرەبەیانی مێژووشدا کورد بە بنەچە تورک یان عەرەب و فارس بوونە، ئەم پەتایە هێشتا لە سایەی جیهانگیریی و سۆشیالمیدیاشدا لای هەندێ لە میدیاکارو ڕۆژنامەنووسەکانیان برەوی هەیە.
زمانی کوردی هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی پاشایەتی لە عیراقدا تا دەگاتە بەر لەڕووخانی ڕژێمی سەددامیش لە ڕەوشێکی نالەباردا بوو، بە زۆر شێواز دژایەتی کراوە هەوڵی توانەوەی دراوە، بەڵام خۆشبەختانە ئیستا لە دەستووری نوێی عیراقدا بە ڕەسمی دانی پێدانراوە.
زمانی کوردی ڕووبەڕووی توانەوەو ئاسمیلاسیۆن بۆتەوە
دوا وتەشمان ئامانج لە بەڕێوەبردنی ئەم کۆنفرانسە زانستییە درووستکردنی پردی پەیوەندی فەرهەنگیی بوو بەتایبەتی لە نێوان رۆشنبیران و زمانناسانی کورد لە هەر چوارپارچەی کوردستان و کوردانی دیاسپۆرا و بە گشتیش لەگەڵ ڕۆشنبیران و زمانناسانی گەلانی فارس و تورک و عەرەب.
*تێبینی/ کۆنفرانسی زانستیی زارو بنزارە کوردییەکان وەک کاری هاوبەشی (گۆڤاری زمانناسیی زمان و زار) و ڕێکخراوی کەریم عەلەکە، بە سپۆنسەری بەڕێز دکتور تەها ڕەسووڵ، لە ڕێکەوتی ڕۆژی ٩ی ئاداری ٢٠٢٤ بە بەشداری ژمارەیەک لە ئەکادیمیان و زمانناسانی هەر چوارپارچەی کوردستان، بەڕێزان (دکتور ئیسماعیل شەمس-تاران، د.ئیسماعیا مەحمودی-مەریوان، م.کامەران رەحیمی-ئیلام، د.فازیل حەمەسەعید-هەورامان، م.بیلال زیلان-ئامەد، م.فەرەیدوون سامان.
لە هۆڵی داودبەگی جاف- لە مەلبەندی کوردۆلۆگی لە شاری سلێمانی بەڕێوەچوو.
- فەرەیدوون سامان:
(سەرپەرشتیاری کۆنفرانسی زانستیی زارو بنزارە کوردییەکان)
