كێ زمانی كوردیی پاراستووە؟

كێ زمانی كوردیی پاراستووە؟

ڕەسووڵ سوڵتانی/ نووسەر و وەرگێڕ/ کەنەدا

 

لە هەزار ساڵی ڕابردوودا، لە ناوچەی ئێمە چەند زمانێك لە ناو چوون و بەو هۆیەوە ناسنامەی ئاخێوەرانی ئەو زمانە واتە میللەتەكەشیان لەگەڵ شوێنەوارەكانیان چوونە نێو مێژووەوە. یەكێك لەو زمانانە زمانی قیبتی بوو كە لەو سۆنگەیەوە قیبتییەكان بە هۆی وازهێنان لە زمانەكەیان جیا لەوەی لە مێژووی خۆیان دابڕان، ئیتر ئێستا بە بەشێك لە میللەتی عەرەب دەناسرێن و ناسنامەی عەرەبییان وەرگرتووە.

لەگەڵ پەرەگرتنی ئیسلامی لە سەردەمی خەلیفەی دووەمی مسوڵماناندا، زمانی عەرەبی كە زمانی قورئان و ئیسلامە، لە وڵاتانی دەرەوەی حیجازدا پەرە دەستێنێ و پاشەكشە بە زمانی ئەو وڵات و میللەتانە دەكات كە یان ئیمانیان هێناوە، یان لەبەردەم هێرشی سوپای ئیسلامدا بەزیون و ملیان بۆ فەرمانەكانی ئەوان كەچ كردووە. لە ئێرانی پاش ڕووخانی ساسانییەكان و زاڵبوونی سوپای ئیسلامدا، نووسەران و شاعیران بە زمانی عەرەبی دەیاننووسی. چونكە ئەمیر و حاكمەكانی تەواوی ئەو ناوچانە لەلایەن خەلیفەی مسوڵمانانەوە دادەنران و خوتبەی مزگەوتان بە عەرەبی دەخوێنراوە و تێیدا سڵاوی خودایان بۆ خەلیفە دەنارد (رضی اللە عنە).

 

لە ئێرانی پاش ڕووخانی ساسانییەكان و زاڵبوونی سوپای ئیسلامدا، نووسەران و شاعیران بە زمانی عەرەبی دەیاننووسی

ئەو ڕەوتە بەردەوام دەبێ هەتا سەردەستەی سەفارییەكان یاقووبی لەیسی سەفاری دەسەڵات بەگژ خەواریجەكاندا دێتەوە و لە ناوچەی سیستان تاروماریان دەكا و هێرش دەكاتە سەر كەوشەن و ئەمارەتی تاهیرییەكان لە خۆراسان و هەرات. كە لە شەڕەكانیدا سەر دەكەوێ، كۆمەڵێك شاعیر بە دابی ئەو كات بۆ وەرگرتنی پاداشتی زمانچەورییەكەیان دەچن و بە زمانی عارەبی پەسنی دەدەن و پێی هەڵدەڵێن، بەڵام ئەو لەبری پاداشت تێیان دەخوڕێ و تڕۆیان دەكا و دەڵێ:
“بۆچی بە زمانێكی كە تێی ناگەم پەسنم دەدەن؟” ئیتر شاعیرێك بە ناوی محەمەد ئیبنی وەسیفی سەجزی”سەگزی” بە زمانی فارسی پێیدا هەڵدەڵێ:

ئەی ئەو ئەمیرەی هەرچی ئەمیرە…. لە ئاستی تۆ كۆیلەیە و نۆكەر و ئەسیرە

 

وەختێك زمانی دەسەڵات و دامودەزگا عەرەبییە، كەوابوو كەس تووری تەڕ بە نووسینی فارسی یان زمانی دیكە نادا

 

ئیتر لەوێوە و لە سایەی یاقووبی لەیسی سەفارییەوە دەراو بۆ فارسان خۆش دەبێ بە زمانی خۆیان بنووسن. هەڵبەت وا نەبووە كە پێشتر هەر كەس بە فارسیی نووسیبێ سزا درابێ، هیچ بەڵگەیەكی وا لە دەستدا نییە بەڵام شاعیر و نووسەر بەبێ پشتیوانیی دەسەڵات چۆن بتوانێ ببێتە خاوەنی بەرهەم؟ ئینجا وەختێك زمانی دەسەڵات و دامودەزگا عەرەبییە، كەوابوو كەس تووری تەڕ بە نووسینی فارسی یان زمانی دیكە نادا، كەوابوو تا ئەو دەمە واتە لە هاتنی سوپای ئیسلامەوە تا ساڵی 256ـی كۆچی مانگی نووسین لەو سنوورەدا وا پێش ئیسلام ساسانییەكانی تێدا دەسەڵاتدار بوون، بە عەرەبییە و لەو ڕێكەوتەوە فارسی دەژییەتەوە.

ئەی كوردی؟

لەو ڕۆژانەدا وتارێكی دكتۆر سوداد ڕەسووڵم بە ناوی: چۆن زمانی کوردی لە مێژوودا خۆی پاراستووە؟ لە ماڵپەڕی دیاسپۆرادا خوێندەوە كە تای تەرازووەكەی لاسەنگە و پێویستی بەو پارسەنگی وەڵامە بوو. دكتۆر لە وتارەكەیدا پێداگرە لەسەر ئەوەی كە ئایینی ئیسلام زمانی كوردیی پاراستووە، چونكە ئیسلام هاندەری خەڵك بووە بۆ خوێندن و فێربوون و لەو سۆنگەیەوە تاكی كورد خوێندوویەتی و زمانەكەی نەفەوتاوە.
بۆ ئەوەی بزانین خوێندەواری لە چ قۆناغ و چاخێكدا هاتووەتە كوردستان یان بڵێین خەڵكی ئەو كەوشەن و نیشتمانەی ئێمە یەكەم جار كەی ئەلف و بێیان ناسیوە و ویستی خۆیان نووسیوە، پێویستمان بە گەڕانەوە بۆ چاخی پێش ئیسلام و سەردەمی ئاڤێستا  و بەر لە ئاڤێستایە وەك لە “قەواڵەكانی هەورامان”ـدا شوێنەوار و ناوەكانی سەردەمی “میترا” و میهرپەرستی دەردەكەون. ئەو باسەیان باسێكی جیاوازە و ئێمە دەمانەوێ لێرەدا تەنیا ئاوڕ لە خوێندەواریی پاش هاتنی ئیسلام و مسوڵمانبوونی كوردان بدەینەوە.

 

دكتۆر لە وتارەكەیدا پێداگرە لەسەر ئەوەی كە ئایینی ئیسلام زمانی كوردیی پاراستووە، چونكە ئیسلام هاندەری خەڵك بووە بۆ خوێندن و فێربوون

 

هیچ قسە لەسەر ئەوە نییە كە نووسینی نوێی كوردی (نوێ لە ڕووی ئەلف و بێ) لە حوجرەكانەوە دەستی پێ كردووە. حوجرەكان مەدرەسەی فەقێیان بوون و فەقێش دەرسی ئیسلامیان خوێندووە و بوون بە مەلا. هەتا ئێرە دەكرێ بڵێین بەڵێ، ئەوە یەكێك بووە لە سوودەكانی ئیسلام بۆ كورد، كە لەو ڕێگەوە كورد دەرگای خوێندەواریی بەسەردا كراوەتەوە. بەڵام خوێندن و نووسین بە زمانی كوردی سەرەڕای ئەمری ئیسلام بە “اطلب العلم ولو بالصین” بە ئەمری ئیسلام نەبووە. ئەوەی لە حوجرەكاندا سەرەتا خوێنراوە تەنیا ئایین بووە. وەك گوتم تەنانەت لە دەرەوەی حوجرەكانیش لە كەوشەنەكەی ساسانیی جاراندا تا یاقووبی سەفاری زمانی دەزگا و دیوەخانیش هەر عارەبی بووە. بۆ نموونە خەلیفە لە بەغداوە كە ویستوویەتی حاكمی شاری قوم لە سەر كار لا بدا، بە زمانی عەرەبی حاكمی فارسانی لێ خستووە و بۆی نووسیوە: “ایهالقاضی بقم، قد عزلناك فقم”… ئەی قازییەكەی قوم، لێمان خستی، هەستە لەوێ… كەوابوو وەك چۆن بووژانەوەی ئەدەب و زمانی فارسی لە مەملەكەتی فارساندا بە گوێرەی بڕیاری ئەمیرێك بووە، لە مەملەكەتی كوردانیشدا بە ویست و عیشق و ئیڕادەی كەسێكی وەكوو نالی بووە. ئەگینا پێش نالی سەدان زانا و كەسی بەناوبانگی وەكوو دینەوەری و ئیبنی خەلەكان و ئیبنوئەسیری كوردان بە عارەبی نووسیویانە و خزمەتی زمان و ئەدەبی عارەبییان كردووە و تا سەردەمی نالییش نووسین بە زمانێكی جیا لە عارەبی لە حوجرەكانیشدا ئەگەر تاوانیش نەبووبێ، لانیكەم شەرم بووە، هەر بۆیە نالی دەڵێ:
كەس بە ئەشعارم نەڵێ خۆ كوردییە، خۆكردییە…..

 

تا سەردەمی نالییش نووسین بە زمانێكی جیا لە عارەبی لە حوجرەكانیشدا ئەگەر تاوانیش نەبووبێ، لانیكەم شەرم بووە

مەبەستی ئەو وتارە ڕەخنە لە ئیسلام و ئایین و ئایینداری نییە، بەڵكوو تیشكخستنە سەر باسێكە كە دكتۆر سوداد بۆخۆشی لە بەشێكی وتارەكەیدا ڕێك ئەو قسەیە دەكا وا من دەیكەم، ئەو شوێنەی باسی گرینگیی حوجرە و فەفێ و مەلا ڕووناكبیرەكان دەكات. خۆ ئەگەر بڵێ، دەی ئەگەر ئیسلام نەهاتبایە ئێمە چۆن فێرە خوێندن دەبووین؟ وەڵامی وەها پرسیارێك هەم ئاسانە و هەم ئەستەم و باڵكێش. وەك چۆن بەشێكی هەرە زۆری گەلانی سەر گۆی زەوی ئیسلامیان پێ نەگەیشتووە و ئاخری ئەلف و بێیەكیان داهێناوە و پێیان نووسیوە، ئەو میللەتەش ڕێگەی خۆی هەر دەدۆزییەوە. جا كە ئیسلام هاتووە و لەو پاشخانی ئەدەب و زمانە بەشدار بووین، ئەوە شتێكی دیكەیە.

 

هۆرە و سیاچەمانە و بەیت و حەیران و گۆرانی لەگەڵ هاتنی ئیسلام دروست نەبوون، ئەگەرچی ئێمە دەقی تۆماركراو و نووسراومان بەداخەوە نییە، بەڵام ئەوانە مێژوویان لەگەڵ زمانپژانی ئادەمیزادی ئەو سنوورەیە و یەكێك لە كاریگەرترین و بەهێزترین فاكتەرەكانی مانەوەی زمانی كوردی

 

 

دكتۆر سوداد باسی لە دوو فاكتەری دیكەش كردووە، كە دایكان و چیا سەركەشەكانی كوردستانن، بەڵام لەو نێوەدا گۆرانی و بەیت و حەیران و سیاچەمانە و هۆرەی لەبیر كردووە. هۆرە و سیاچەمانە و بەیت و حەیران و گۆرانی لەگەڵ هاتنی ئیسلام دروست نەبوون، ئەگەرچی ئێمە دەقی تۆماركراو و نووسراومان بەداخەوە نییە، بەڵام ئەوانە مێژوویان لەگەڵ زمانپژانی ئادەمیزادی ئەو سنوورەیە و یەكێك لە كاریگەرترین و بەهێزترین فاكتەرەكانی مانەوەی زمانی كوردی، فۆلكلۆر و هەقایەتەكانیەتی. تۆ سەرێك بە دەریای گەنجینەكەی “گەنجی سەربەمۆر”ی كاك ئەحمەی بەحری و توحفەی موزەفەرییەی ئۆسكارماندا بكە، جا دەزانی ئێمە زمانەكەی ئێمە بۆچی نەفەوتاوە. دەی خۆی سەدەیەكە لە توركیا ئەو زمانە نەك نووسین و خوێندنەوەی بگرە ئاخافتنەكەشی قەدەغەیە و سزای كوشتنی لەسەرە، بەڵام لاووك و لایلایی و پێداهەڵگوتن و گێڕانەوەی سەدان بەیت و لاوكی وەك سێوەخان و مەم و زین كە پێشتر لەسەر زار و زمانان بووە و دواتر ئەحمەدێ خانی هۆندوویەتەوە، بەڵگەن كە ئەو زمانە خۆی خۆی پاراستووە. هەر وەك لە سەردێڕی وتارەكەیدا فەرموویەتی: “زمانی كوردی چۆن خۆی پاراستووە؟”