هونەری گێڕانەوە و بەهای كارەكتەر

ژانری ڕۆمان وەك ئەدەبێكی باڵای دونیای گێڕانەوە، لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدە لەسەر دەستی (فیودۆر دۆستۆیفسكی 1821 – 1881) گەشەیكرد. پاشان لە ڕووی میتۆدۆلۆژییەوە بەهۆی لە دایكبوونی تیۆریەكەی (میخائیل باختین 1895 – 1975) خوێندنەوەو تێكەیشتنمان بۆ ڕۆمان، چووە قۆناغێكی دیكەوە. هەر ئەوەشە وامان لێدەكا بە لەبەرچاوگرتنی گەشەی ڕۆمان لە مەنزومەی تیۆری ئەدەبی مۆدێرن لە سەدەی بیستەمدا گرنگییەکی گەورە بۆ چەندین تێڕوانین، لە سەرووی هەموویانەوە ڕۆڵی پێشەنگایەتی “باختین” بەرز بنرخێنین. بەتایبەتی لە تیۆری كەشفكردنی تایبەتمەندی هونەری ڕۆماننووسین، لەسەر بنەمای “فرەدەنگی” و “فرەزمانگەرایی” و “فۆنێتیکی” دەربڕینەكانەوە.

پێناسەی كارەكتەر:

كارەكتەر جەوهەری هونەری گێڕانەوەیە، ئیشكردنە لەناو دۆخی كۆمەڵایەتیی و دەروونی تاكەكانی ناو كۆمەڵگە، بە پشتبەستن بە خەیاڵ و ئەندێشەی ڕۆماننووسەوە، كە هاوتەریب بێت لەگەڵ ژینگەی كارەكتەرەوە، هەر یەكێك لەو فیگەرانە وێنەی ڕاستەقینە و ناڕاستەقینەی كۆمەڵگەن، بەڵام پشئەستوور بە جۆری ژیان و بیركردنەوەو دۆخی ئابووریی و جەستەیی و ڕەفتارو باری دەروونی و تەنانەت لە فۆرمی زمانیشەوە، كە وابكات لە ڕووی بنیات و لە ڕووی واتاوە لەیەك جودابن، خەونەكانیشیان لەیەك نەچێت.

كارەكتەر ڕۆڵێكی سەرەكی هەیە لە پێكهاتەی ڕۆماندا، بۆیە پیشەی یەكەمی ڕۆماننووس دروستكردنی كارەكتەرە. ئەمەش وایكردووە ڕۆماننووسان لە جیهاندا ناوی ڕۆمانەكانیان بەناوی یەكێك لە كارەكتەرەكانیان بنێن، وەك: (مادام بۆڤاری)یەكەی گۆستاڤ فلۆبێر، (برایانی كارامازۆف)ی فیودۆر دۆستۆفیسكی، (دۆن كیشۆت)ی سێرفانتس، (حەمەدۆك) ی یەشار كەمال، (براهیم زەبۆك)ی عەزیز نەسین، (سەردەمی گریانی بەڵقیس)ەكەی جەبار جەمال غەریب، (خانەقای میرزا)ی میران ئەبرەهام، كە باس لە جەلالی میرزا كەریم دەكات. (حەسار و سەگەكانی باوكم)ی شێرزاد حەسەن، كە باسی باوكی دەكات. (سانتیاگۆ دی كۆمپۆستێلا) و (مولازم تەحسین و شتی تریش)ەكەی فەرهاد پیرباڵ.

کێن ئەوانەی دەبن بەكارەكتەر:

– ئایە ئێمە كارەكتەرین؟!

– ئێمە بۆ ئەوە دەگونجێین ببین بە كارەكتەری ناو گێڕانەوەو ڕۆمانەكان.

– ئەی كێ كارەكتەرە؟

– كارەكتەر چۆن دەناسرێتەوە، بە چ بزانین ژیانی ئەو كەسە یان دەم و چاوو و جیهانبینی ئەو كەسە بۆ ڕۆمان دەبێت.

نووسەر (جێرمی هۆسۆرن) لە پەرتووكی (مدخل لدراسة الرواية: ترجمة: غازي عطية, دارالشؤن الثقافة العامة بغادا 1996 ص 72 ، شتێكی زۆر تایبەتمان لە دونیای كارەكتەر بۆ باس دەكات و دەڵێت: بیر لەكارەكتەری (میرسۆ) بكەوە لە ڕۆمانی (غەریب)ی ئەلبێر كامۆدا، لەگەڵ كارەكتەری (بەڕێزگاپی) لە ڕۆمانی (ماڵێكی دڵتەنگ)ەكەی (شارلز دیكینز)دا، دیارە هەردوو كارەكتەر گەنجن و كێشەیان لەگەڵ دایكیاندا هەیە، بەڵام ناكرێ دۆخی هەردووكیان وەك یەك سەیر بكەین، ناشتوانین كارەكتەری (بەڕێزگاپی) بگوازینەوە ناو ڕۆمانی (غەریب)ەكەی كامۆ. بە مانایەكی دیكە كارەكتەری باوكی شێرزاد حەسەن (حەسەن پۆلیس) لە ڕۆمانی حەسار و سەگەكانی باوكم، كە باس لە ستەم و توندڕەوییانەی باوكی دەكا لەگەڵ خێزانەكەی، لەكاتێكدا باوكی كەسایەتییەكی بەڕێز و هێمن و دیاری هەبووە. بەراورد بە كارەكتەری باوكی ڕۆماننووسی مەغریبی (محەمەد شوكری)، كە باسی دڵڕەقییەكانی باوكی دەكات، كە هێندە ستەمكاربووە بە بەرچاوی منداڵەكانی لە ژنەكەی داوە و كچەكەی بە ئازار كوشتووە. ئایە دونیای ئەو دوو كارەكتەرە وەك یەكە؟ دەكرێ بیگوازینەوە ناو گێڕانەوەی یەكتری.

كارەكتەری كراوە و داخراو:

وەك چۆن هەندێك مرۆڤ هەن هێندە چالاكن ڕووداوەكان دەیانجوڵێنن و كاریان تێدەكەن، بەڵام هەندێ كەسیش هەیە هیچ شتێك كاری تێناكات و هەمیشە وەك خۆیەتی. دەكرێ لە ڕۆمانیشدا بە هەمان شێوە لەو جۆرە كارەكتەرانەمان هەبێت.

كارەكتەری یەكڕەهەندی: ئەم جۆرە لەكارەكتەرە سنوورێكی تەسك و كورتبینی لە قسەكردن و كرداردا هەیە، هیچ پەرەسەندنێك لە ڕووی ئاكار و هەڵس و كەوتدا بەخۆیەوە نابینێت.

كارەكتەری فرەڕەهەندی: كارەكتەرێكی پەرەسەندووە بە هۆی ژینگە و مامەڵەی جیاوازەوە، دۆخی كۆمەڵایەتیی و دەروونی دەگۆڕێت.

كارەكتەری سەرەكی:

بەشی زۆری ڕۆماننووسی كورد، وەك پێویست كاریان لەسەر فرەدەنگی ناو ڕۆمانەكانیان نەكردووە، تا ئێستا ئەو كاریگەریە شمولییەی ئەدەبی ئایدۆلۆژیی و یەك دەنگییمان بەسەر هەرماوە، كە ناتوانین بەئاسانی لێیدەربازبین. گێڕەوەری ئێمە، هەمیشە ڕوانینی خۆی فەرز دەكا و ئەوانی دیكە فەرامۆش دەكات. (ماجدة حمود) لە پەرتووكی (اشكالية الانا والاخر ( نماذج روائية عربية) زۆر بە وردی باسی ئەو گرفتە دەكات لە دونیای ڕۆمانی عەرەبیدا. بە چەندان نموونە ئاماژە بەم جۆرە لە كارەكتەرانە دەكات و دابەشیان دەكات بەسەر سێ جۆر:

1- كارەكتەری ڕەشبین.

2- كارەكتەری لیدەری، درەوشاوە.

3- كارەكتەریی سوپەرمانی بێهاوتا.

كارەكتەر وەك پاشكۆی ڕووداو:

تێگەیشتنێكی ئەرستۆییانە هەیە لەسەر كارەكتەر، كە لە پەرتووكی (هونەری شیعر) لەلاپەڕە 29 باسی دەكات، كە دكتۆر عەزیز گەردی كردوویەتی بە كوردی پێیوایە: تراژیدیا لاسایكردنەوەی كەسەكان نییە، بەڵكو لاسایكردنەوەی كردەوەی ئەوانە. هەموو لایەك دەزانن كارەكتەر ڕووداو دروست دەكات نەك بە پێچەوانەوە، ڕووداو كارەكتەر دروستبكات، بۆیە ڕۆمان وەك فۆرم بەبێ كارەكتەر بەرهەم نایەت.

كارەكتەر و شوێن:

شوێن جوگرافییا و جوڵە و شوناسی كارەكتەر دیاریدەكات، هەرچی هەیە لە دونیای كارەكتەرەوە، ئەوە لە ڕێگەی شوێنەوە دەردەكەوێت.

كارەكتەر و كات/ زەمەن

زەمەن: پێوەندی بە تەمەنی كارەكتەر و ڕووداوەكانەوە هەیە، بۆیە ناكرێ كات بە نادیاری بهێڵدرێتەوە. ئاماژە دان بە سات و ڕۆژ و كات، فەزای ڕۆمان فەزای گیڕەوەر فراوان دەكات. لەم دۆخەدا ڕۆماننووس دەتوانێت بە (ئاسۆیی) یان بە (ستوونی) مامەڵە لەگەڵ كاتدا بكات. چەمكی (ئاسۆیی) ئاماژەیە بە چۆنییەتی پێكهێنانی زەمەن.

چەمكی (ستوونی)ش مانایە بۆ شوێنی ڕووداو.

كارەكتەری بەهێز:

ڕۆماننووسی سەركەوتوو ئەوەیە لە ڕووی تەكنیك و هونەرەوە كۆمەڵێك كارەكتەری زیندوو دروستبكات. نابێ كارەكتەری لاواز دروستبكەیت، پێویستە بە جۆرێك ئیش لەسەر كارەكتەر بكەی شێوە و قسە و كارەكانی لە زهنی خەڵك بمێننەوە و لە بیری نەكەن.