له‌باره‌ی كتێبی
” رۆشنبیرانی كورد، مه‌كته‌بی ئیسته‌نبووڵ. حاجی قادری كۆیی و گوتاری تازه‌گه‌ریی كوردی”
خه‌ونی حاجی قادری كۆیی له‌نێوان جه‌سته و ڕوحی نه‌ته‌وه
دانا عه‌سكه‌ر
وێنەی دانەری کتێبەکە (ئیسماعیل مەحموودی)
یه‌كێكی دی له‌و كتێبانه‌ی كه سه‌رنجی راكێشام و بڕیارمدا به وردیی بیخوێنمه‌وه و قسه‌ی له‌باره‌وه بكه‌م، ئه‌م كتێبه له نووسینی: ئیسماعیل مه‌حموودی، ده‌زگای رۆشنبیریی جه‌مال عیرفان چاپ و بڵاویكردووته‌وه.
ئه‌م كتێبه یه‌كێكه له‌و كتێبانه‌ی مشتوومڕی زۆر به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێ، و یه‌كێكه له‌و كتێبه گرنگانه‌ی سه‌رله‌نوێ گوتاری ره‌خنه‌ی لای حاجی قادری كۆیی هێناوه‌ته‌وه به‌ر باس و قسه‌كردن، ئه‌گه‌رچی من سه‌رنجم له‌سه‌ر هێڵه گشتییه‌كانی ئه‌م كتێبه هه‌یه، به‌ڵام له‌ڕاستیدا یه‌كێكه له‌و كتێبه گرنگانه‌ی ده‌كرێت به وردیی كاری له‌سه‌ر بكرێت وسه‌ر له‌نوێ داڕشتنێك بۆ گوتاری عه‌قڵانی كوردیی بكرێت، حاجی قادری كۆیی داڕێژه‌ری یه‌كه‌م گوتاری رۆشنبیریی كوردییه، ئه‌گه‌رچی له په‌راوێزی ئه‌م كتێبه‌دا هه‌م له باره‌ی ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه، هه‌م له‌باره‌ی ره‌خنه له عه‌قڵی كوردیی، ئه‌حمه‌دی خانی و شه‌ره‌فخانی به‌دلیسی دێته ئاراوه، به‌ڵام له وێنه گشتییه‌كه‌یدا حاجی قادری كۆیی بكه‌ره چالاكه‌كه‌ی ئه‌و بواره‌یه. ئه‌حمه‌دی خانی له‌سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌مدا ژیاوه، هه‌موو ئاماژه‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن گۆڕانكارییه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی بواری فه‌رهه‌نگیی و ئابواریی له ئیسته‌نبول له‌سه‌ده‌ی هه‌ژده ده‌ستپێده‌كات، ئه‌و ێنه‌ی حاجی قادری كۆیی باسی لێوه ده‌كات و ئه‌و وێنه‌یه‌یه، كه له‌رۆژئاواوه بۆ ئیسته‌نبوڵ ده‌گوازرێته‌وه، واتا ئیمپراتۆرییه‌تی عوسمانی نزیكه‌ی شه‌ش سه‌د ساڵ حكومڕانی نیوه‌ی جیهانی كردووه، یانی ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر زه‌وی و ده‌ریادا هه‌بووه، هه‌موو وێنه جوانه‌كانی رۆژئاوای گواستووه‌ته‌وه، به‌ڵام نه‌یتوانی فیكر و عه‌قڵی رۆژئاوا بگوازێته‌وه،
ئه‌و ێنه‌ی حاجی قادری كۆیی باسی لێوه ده‌كات و ئه‌و وێنه‌یه‌یه، كه له‌رۆژئاواوه بۆ ئیسته‌نبوڵ ده‌گوازرێته‌وه
وێنەی بەرگی کتێب
ئه‌و زه‌مینه‌سازی و چاكسازیی و گۆڕانكارییه‌ی له‌سه‌ر ده‌ستی توركه مۆدێرنیسته‌كان روویاندا، وێنه گشتیه‌كانی ژیانی رۆژانه‌ی خه‌ڵك بوو، نه‌ك گواسته‌وه‌ی فیكر! واتا ئه‌وه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا وه‌ك به‌رهه‌می چاكسازیی و گۆڕانكاریی جه‌وهه‌ریی له ئیسته‌نبوڵ باسی لێوه ده‌كرێت، له وێنه گشتییه‌كه‌یدا خۆی له مۆدێرنی شیكڵی ده‌بینێته‌وه نه‌ك فیكری مۆدێرن. ئه‌وه‌ی حاجی قادری كۆیی ئاماژه‌ی پێده‌دات و كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیی ره‌خنه‌باران ده‌كات، ده‌رئه‌نجامی سته‌می عوسمانی و ده‌سه‌ڵاتی عوسمانییه ده‌رهه‌ق به كورد و نه‌ته‌وه‌كانی دی، حاجی زۆر زوو هه‌ستی به‌و سته‌م و بێئه‌رزشه كردووه كه كورد له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی عوسمانی ده‌یكێشێت، بۆیه په‌نا بۆ ره‌خنه‌باران كردنی كورد ده‌بات و زمانی شیعری خۆی ده‌خاته خزمه‌تی جه‌سته‌ی نه‌ته‌وه و ، كورد له‌و جه‌هل و نه‌خوێنده‌وارییه ئاگادار ده‌كاته‌وه، ئه‌وه‌ی حاجی قادری كۆیی دركی پێكردووه، زاڵبوونی جه‌سته‌ی ئیمپراتۆرییه‌تی عوسمانییه به‌سه‌ر ته‌واوی نه‌ته‌وه‌كانی ناوچه‌كه، بۆیه هه‌موو شیعره‌كانی له‌ده‌وری جه‌سته‌ی نیشتمان ده‌خولێنه‌وه، لێره‌دا زمان وه‌به‌شێك له پێكهاته‌ی عه‌قڵ جه‌سته ده‌كاته ئامرازێك بۆ بره‌ودان به عه‌قڵ،
حاجی قادری کۆیی په‌نا بۆ ره‌خنه‌باران كردنی كورد ده‌بات و زمانی شیعری خۆی ده‌خاته خزمه‌تی جه‌سته‌ی نه‌ته‌وه
كه ده‌ڵێین جه‌سته به‌ومانایه نییه كه ئیتر عه‌قڵ فه‌رامۆش كراوه، به‌ڵكو به‌و جۆره‌ی مرۆڤی ئه‌و سه‌رده‌مه له‌عه‌قڵی ده‌ڕوانی، له‌هه‌ر قۆناغێك هێزی جه‌سته زاڵبوو به‌سه‌ر عه‌قڵ، ئیدی ئه‌ركی عه‌قڵ ده‌چێته خزمه‌تی جه‌سته‌وه، بۆیه حاجی له‌و وێنه شیعرییه‌یدا په‌ناو بۆ هێز و چه‌ك ده‌بات، نه‌ته‌وه لای حاجی قادری كۆیی به‌رله‌وه‌ی عه‌قڵ بێت، جه‌سته‌یه، ئه‌و كاره‌كته‌ره بێ ده‌وڵه‌ته‌یه، به‌رله‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی له‌ده‌ست ده‌بێت، عه‌قڵی كه‌وتووه‌ته په‌راوێزی بوونه‌وه، كه‌وایه حاجی ئه‌وه‌ی گواسته‌وه ئه‌وه‌بوو كه بینی، واته عوسمانییه‌كان فیكریان نه‌گواسته‌وه، وێنه‌یه‌كی كۆپیكراوی پێشكه‌وتنیان گواسته‌وه، كه ده‌كرێت وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ پێشكه‌وتنی عه‌قڵی ته‌ماشا بكرێت.
له وێنه‌یه‌كی دیدا هه‌ر سه‌باره‌ت به سته‌مكاریی عوسمانییه‌كان، حاجی قادری كۆیی جه‌خت له بوونی چه‌كی مۆدێرن و خامه ده‌كاته‌وه، ده‌ڵێ ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه هه‌ر ته‌نها به بوونی جوگرافیایه‌كی جودا نییه، به‌ڵكو ده‌بێ چه‌كی مۆدێریشمان هه‌بێ.
جۆشێك بده‌ن وه‌كوو هه‌نگ، ته‌گبیر بكه‌ن به بێ ده‌نگ
ئه‌سبابی شه‌ڕ په‌یاكه‌ن، تۆپ و تفه‌نگ و هاوه‌ن
پاڕانه‌وه و ته‌وه‌ككول له‌م عه‌سره پاره ناكا
له پێشه‌كی ئه‌م كتێبه‌دا، نووسه‌ر ئیسماعیل مه‌حموودی، ڕۆشنبیران و مامۆستایانی زانكو ڕه‌خنه ده‌كات و ئاماژه به جه‌وهه‌ری باسه‌كه ده‌كات، كه فیكر و ئه‌ندێشه‌ی خۆرئاوایه، بۆیه باس له‌وه ده‌كات كه ڕۆشنبیرانی كورد ئه‌ندێشه‌ی كوردییان فه‌رامۆش كردووه و هه‌موو هزریان له‌سه‌ر فیكر و فه‌لسه‌فه‌ی خۆرئاوایه، ده‌ڵێ: ڕۆشنبیرانی كورد ڕۆڵی گه‌ڕیده ده‌گێڕن و خه‌ریكی هاورده كردن و به ماركێتكردنی فیكر و ئه‌ندێشه‌و نێوی فه‌یله‌سۆفانی خۆرئاوان، ئه‌مه وه‌ك جۆرێك له پشتكردن له عه‌قڵ و ئه‌ندێشه‌ی كوردیی نیشان ده‌دات و، ئاماژه به‌وه ده‌دات، كه ڕۆشنبیرانی كورد ده‌یانه‌وێ‌ً ئه‌ندێشه‌ی خۆرئاوا به‌سه‌ر فه‌رهه‌نگ و نه‌ریتی كوردیدا بفرۆشنه‌وه، كه نه عه‌قڵی كوردی و نه فه‌رهه‌نگی كوردیی ده‌توانێت له‌گه‌ڵ عه‌قڵ و فه‌رهه‌نگی خۆرئاوادا یه‌ك بگرنه‌وه، ئه‌گه‌رچی له‌م كتێبه‌دا ئیسته‌نبووڵ وه‌ك وێستگه‌یه‌كی گرنگی گۆڕانكاریی ڕیشه‌یی له بواری ئابوریی و فه‌رهه‌نگی ده‌خاته‌ڕوو، وه‌لێ له‌ڕاستیدا ئیسته‌نبووڵیش له وێنه گشتییه‌كه‌یدا گۆڕانكارییه‌كی وێنه‌یی گواستووه‌ته‌وه نه‌ك فیكریی، ئه‌و گۆڕانكارییه‌ی ئیسته‌نبووڵ له‌بنه‌ڕه‌تدا ڕه‌هه‌نده ئابوورییه‌كه زاڵه به‌سه‌ر ره‌هه‌نده فیكرییه‌كه‌دا، بۆیه ئه‌وه‌ی لای كوردیش وه‌ك چه‌قی گۆڕانكاریی هه‌یه، گواستنه‌وه‌ی وێنه‌یه، وێنه‌ی ئیسته‌نبووڵ، نه‌ك فیكر، چونكه نووسه‌ر له‌م كتێبه‌دا له لاپه‌ڕه یانزه ده‌ڵێ: ده‌بێ به كه‌ڵكوه‌رگرتن له میتۆدۆلۆژی ڕۆژئاوایی له ڕێگه‌ی خوێندنه‌وه‌ی ده‌ق و هه‌ناوی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردییه‌وه بیر له تیۆردانانی خۆماڵی بكرێت”.
ئه‌وه‌ی لای كوردیش وه‌ك چه‌قی گۆڕانكاریی هه‌یه، گواستنه‌وه‌ی وێنه‌یه، وێنه‌ی ئیسته‌نبووڵ، نه‌ك فیكر
له‌باره‌ی ره‌خنه‌كردنی ڕۆشنبیرانی كورد كه نووسه‌ر زۆر به تووندی ڕووبه‌ڕوویان ده‌بێته‌وه و، باس له به‌ماركێتكردنی فه‌لسه‌فه و دیدی رۆژئاوا ده‌كات، له لاپه‌ڕه 15 له بابه‌تی ” ده‌ستپێك” باس له هه‌ژموونی مۆدێرنیته‌ی خۆرئاوا ده‌كات و، ده‌ڵێ: وڵاتانی رۆژهه‌ڵات ناچار به په‌رچكرداری وه‌ك ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه، لاسایكردنه‌وه، هه‌وڵ بۆ به ڕۆژئاوایی بوون و، ته‌نانه‌ت دژایه‌تی و ڕه‌تكردنه‌وه و هه‌وڵ بۆ ناسینی ئه‌و هه‌ژموونییه‌ی كرد.
تا هه‌نووكه دووانه‌ی پێشكه‌وتن و دواكه‌وتن به‌شێك له بیركردنه‌وه‌ی مرۆڤی ئه‌م ناوچه‌یه
ئه‌م ده‌سته‌یه له‌سه‌ره‌تاوه كه هه‌ست به پێشكه‌وتنی خۆرئاوا و دواكه‌وتنی خۆیان ده‌كه‌ن، ئیدی دووانه‌ی پیشكه‌وتن و دواكه‌وتوویی ده‌بێته به‌شێك له ئه‌ده‌بیاتی خۆیان و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه كار بۆ پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگه‌ی عوسمانیی ده‌كه‌ن، ئه‌وه‌ی له یاده‌وه‌ریی مرۆڤی رۆژهه‌ڵاتیدا چه‌سپیوه، تا هه‌نووكه دووانه‌ی پێشكه‌وتن و دواكه‌وتن به‌شێك له بیركردنه‌وه‌ی مرۆڤی ئه‌م ناوچه‌یه، ئه‌مه خوو نییه، به‌ڵام واقیعێكی تاڵه و هه‌موومان دركی پێده‌كه‌ین، پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه هه‌موو ده‌زانین سه‌رچاوه‌ی پێشكه‌وتن عه‌قڵه، به‌ڵام ئێمه ده‌كه‌وێنه‌ی كوێی عه‌قڵانییه‌ته‌وه؟
له لاپه‌ڕه ” 46 ” نووسه‌ر ئاماژه به‌وه ده‌دات، كه حاجی قادری كۆیی،پاش ساڵانی ” 1862_1863 ” ڕوو له ئیسته‌نبووڵ ده‌كات، واتا حاجی قادری كۆیی له‌و سه‌رده‌مه ڕووده‌كاته ئیسته‌نبووڵ كه ئه‌و گرووپه له منه‌وه‌ره توركه‌كان هه‌ست به پێشكه‌وتنی خۆرئاوا و دواكه‌وتنی خۆیان ده‌كه‌ن، وێڕای ئه‌وه‌ی له‌و سه‌رده‌مه، واتا له‌سه‌رده‌می سوڵتان عه‌بدولعه‌زیز، سه‌رده‌می ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی چاكسازیی بوو، واتا هێشتا ئیسته‌نبووڵ له‌ژێر هه‌ژموونی دژه چاكسازیی بوو، كه‌وایه حاجی قادر هێنده‌ی فریای ئه‌وه كه‌وتوو كار بۆ ده‌ربازبوون له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی عوسمانییه‌كان بكات، فریای ئه‌وه نه‌كه‌وتوو، سوود له ئه‌زموونی ئیسته‌نبووڵ وه‌ربگرێت، له كاتێكدا هێشتا ئیسته‌نبووڵ خۆی له‌ژێر فشاری ده‌سه‌ڵاتی دواكه‌وتوویی بوو.
لێره‌دا دێینه سه‌ر دوو خاڵی سه‌ره‌كی، یه‌كه‌م” نه مونه‌وه‌ره‌كانی ئه‌وده‌مه‌ی ئیسته‌نبووڵ توانیان رۆژئاوا وه‌ك فیكر و فه‌لسه‌ف بگوازنه‌وه بۆ رۆژهه‌ڵات، نه حاجی قادر توانی سوود له ئه‌زموونی ئیسته‌نبووڵ ببینێ.
دووهه‌م: نووسه‌ر كاك ئسماعیل مه‌حموودی، كتێبێكی زۆر گرنگ و به‌سوودی خستووه‌ته به‌رده‌ستی خوێنه‌ری كورد، ئه‌وه‌ی مایه‌ی تێڕامانه، ئه‌و له‌سه‌ره‌تاوه رۆشنبیران ومامۆستایانی زانكۆ ره‌خنه ده‌كات كه، فه‌لسه‌فه‌ی خۆرئاوا وه‌ك بازاڕكردن و كردنه‌وه ماركێت ده‌شوبهێنێ به‌وه‌ی ده‌یانه‌وێ ئه‌زموونی خۆرئاوا به‌سه‌ر فه‌زا و بیری كوردیدا بسه‌پێنن،له‌كاتێكدا ئێمه له‌پاش سه‌ده‌یه‌ك هه‌م ناوچه‌یه‌كی پیشه‌سازیی نین، هه‌م زمان و دیدگامان له فۆرمه كشتووكاڵییه‌كه‌ی قۆناغی ده‌ره‌به‌گایه‌تی رزگاری نه‌بووه، ئه‌وه‌ی كه‌مێك شاره‌زای بواری سایكۆلۆجی و فه‌رهه‌نگی و كۆمه‌ڵایه‌تی و فیكریی هه‌بێ، ده‌زانی فه‌زای هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك له‌ڕووی فیكریی و ئه‌ندێشه‌وه به‌سه‌ر ئه‌ویدیدا ناچه‌سپێت، له‌كاتێكدا وێنه‌ی گشتیی ئه‌م كتێبه گرنگه‌ی كاك ئیسماعیل مه‌حموودی، گوزارشتكردنه له چاكسازیی ڕیشه‌یی كه سه‌رچاوه‌كه‌ی فیكر و فه‌لسه‌فه و ئابووریی و فه‌رهه‌نگییه، هه‌موو پایه‌كانی پێشكه‌وتنیش له‌سه‌ر فیكر و فه‌لسه‌فه‌ی خۆرئاوا جێگیربووه، ئێمه ناتوانین به‌بێ ئاماژه‌دا به فیكر و فه‌لسه‌فه‌ی خۆرئاوا، ده‌ست بۆ وێنه‌گشتییه‌كه‌ی پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگه ببه‌ین.
حاجی قادری كۆیی له‌و كۆپله‌یه‌ی سه‌ره‌وه، هێشتا له‌ژێر كایگه‌ریی هه‌ژموونی عوسمانییه‌كانه، بۆیه په‌نا بۆ رزگاركردنی جه‌سته‌ی كوردیی ده‌بات، نه‌ك فیكری كوردی.
جۆشێك بده‌ن وه‌كوو هه‌نگ، ته‌گبیر بكه‌ن به بێ ده‌نگ
ئه‌سبابی شه‌ڕ په‌یاكه‌ن، تۆپ و تفه‌نگ و هاوه‌ن
پاڕانه‌وه و ته‌وه‌ككول له‌م عه‌سره پاره ناكا
ئه‌وه‌ی ئێمه قسه‌ی له‌باره‌وه ده‌كه‌ین رزگاربوونی عه‌قڵه به‌ر له جه‌سته، بۆیه به‌درێژایی مێژووی ئه‌ده‌ب و گوتاری ئه‌ده‌بی كوردیی، هێنده‌ی كار له‌سه‌ر جه‌سته‌ی نه‌ته‌وه كراوه، كار له‌سه‌ر عه‌قڵی نه‌ته‌وه نه‌كراوه.جه‌سته له فۆرمه گشتییه‌كه‌یدا نه‌ته‌وه‌یه، عه‌قڵیش روحی نه‌ته‌وه‌یه، وه‌ك دایستۆفیسكی له ڕۆمانی ” تاوان وسزا”دا ده‌ڵێ ” ئه‌وه‌ی جه‌سته ناتوانی پێی بگات، روح به‌ئاسانی ده‌توانێ پێیبگات” ئه‌م دیڕه‌ی دایستۆفیسكی قسه‌یه‌كی فرۆیدم بیرده‌خاته‌وه، كه ده‌ڵێ ” ئێمه سوودمان له فه‌لسه‌فه‌ی دیالۆگه‌كانی دایستۆفیسكی بینێوه” كه‌وایه ئێمه ده‌توانین سه‌ر له‌نوێ مێژووی ئه‌ندێشه‌ی كوردی به‌سه‌ر بكه‌ینه‌وه و، كه جه‌سته‌یان پێش روح به‌سه‌ر كردووته‌وه، هه‌ر جه‌سته‌یه‌ك بێ روح بوو، واته جه‌سته‌یه‌كی مردووه،رزگاركردنی جه‌سته‌یه‌كی مردوو تیرماركردنێتی به ئاوی روح.
هه‌ر جه‌سته‌یه‌ك بێ روح بوو، واته جه‌سته‌یه‌كی مردووه
من له‌سه‌ره‌تاوه ئاماژه‌م پێداوه، ئه‌م كتێبه‌ی كاك ئیسماعیل مه‌حموودی یه‌كێكه له‌و كتێبه باشانه‌ی ده‌كرێ مشتوومڕی زۆر له‌باره‌ی گوتاری تازه‌گه‌ری كوردی به‌دوای خۆیدا بهێنیًَ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ی كاك ئیسماعیل، پرۆژه‌یه‌كی رۆشنبیریی گشتگیره، ده‌بێ هه‌ڵگری ئه‌لته‌رناتیڤ بێت، نه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌و داوای ئه‌لته‌رناتیڤ بكات.
ئێمه هه‌م له وێنه گشتییه‌كه‌یدا، هه‌م له‌م كتێبه‌دا ئه‌وه‌ی زیاتر ده‌ستمان بۆ بردووه، پرسی ناسیونالیزم بووه، هه‌ر خودی حاجی قادری كۆیی شایه‌تی ئه‌وه‌یه، به هاتن و زاڵبوونی بیری ناسیونالیزم و دیارده‌ی ده‌وڵه‌ت_ نه‌ته‌وه، له ئیمپراتۆرییه‌تی عوسمانیی و ره‌نگدانه‌وه‌ی له گوتاری مونه‌وه‌رانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا، حاجی قادریش كاری له‌سه‌ر ئه‌و فۆرمه كردووه.
هه‌ر كورده له به‌ینی كوللی میلله‌ت
بێ به‌هره له خوێندن و كیتابه‌ت.
هه‌ر خودی نووسه‌ر له‌به‌شی ” گوتاری حاجی قادری كۆیی”دا ده‌ڵێ: ئه‌وه‌ی دیارو ڕوونه حاجی قادر تیۆرداڕێژه‌ر نه‌بووه و نییه، كه‌واتا ناكرێت چاوه‌ڕێی تیۆری لێبكرێت.
ئه‌وه‌ی له‌م دوو دێڕه‌دا به‌دی ده‌كرێت، هێنده‌ی بیركردنه‌وه‌یه له جه‌سته‌ی نه‌ته‌وه، هێنده بیركردنه‌وه نییه له ناوه‌وه، له دێڕی دووهه‌مدا حاجی ناڕاسته‌وخۆ ئاماژه‌ی به روحی نه‌ته‌وه واتا عه‌قڵ داوه، كه ده‌ڵێ :بێ به‌هره له خوێندن و كیتابه‌ت. حاجی لێره‌دا به‌ئاشكرا مه‌ترسی جه‌هلی بۆ خستووینه‌ته‌ڕوو، به‌ڵام هێشتا بیری جه‌سته زاڵه به‌سه‌ر روح، پرسیار ئه‌وه‌یه، بۆچی له گوتاری ڕۆشنبیریی كوردیدا هه‌میشه جه‌سته زاڵه به‌سه‌ر روحی نه‌ته‌وه؟ له كۆتایی سه‌ده‌ی هه‌ژده و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده پرسی نه‌ته‌وه‌سازیی یاخود زاڵبوونی ناسیونالیزم له ئیسته‌نبووڵه‌وه ده‌ستی پێكرد، ئه‌گه‌رچی راسته‌خۆ كاریگه‌ریی به‌سه‌ر گوتاری كوردیدا هه‌بووه، وه‌لێ ده‌رهاویشته‌كان له‌ڕووی فه‌رهه‌نگی و فیكرییه‌وه له به‌رژه‌وه‌ندیی كورد نه‌بوو، بگره هێنده‌ی تر كورد هه‌ستی به چه‌وسانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی كرد، ئه‌م فۆرمه له حوكمڕانییه كوردی برده‌سه‌ر پرسی نه‌ته‌وه، به‌ڵام په‌رچه‌كرداری كورد پێچه‌وانه‌ی خواستی فیكریی بوو، ئه‌م جۆره له ته‌قه‌ڵایه دۆزی كوردی به ئاراسته‌یه‌كی دیدا برد، كه ئاراسته‌ی رزگاری و په‌رچه‌كداری بوو، بۆیه گوتاری رۆشنبیریی كوردی ده‌بێته گوتاری به‌رنگاریی و نه‌سیحه‌ت ئامێز، ئیدی لێره‌وه خه‌ونی روح ده‌چێته شوێنی جه‌سته‌وه.
به‌یتی دمدم كه قه‌دری نازانین
وه‌كوو شانامه گه‌ر بنووسرایه
لێت موعییه‌ن ده‌بوو چ وه‌ستایه.
له یادكردنه‌وه و یاد سڕینه‌وه‌دا حاجی قادری كۆیی له باسكردن له نه‌ته‌وه و به‌رجه‌سته‌كردنی پرسی نه‌ته‌وه‌سازیدا چیتر وه‌ك موسڵمانێك قسه ناكات و باسی سیمبول و كه‌سایه‌تییه ئاینییه‌كانی جیهانی ئیسلام ناكات، وه‌ك به‌شێك له میراتی كوردی باسیان ناكات و شانازییان پێوه ناكات! له‌م سه‌روبه‌نده‌دا هه‌موو ئه‌وانه‌ی له بازنه‌ی عوسمانیدا هه‌ن، له‌خه‌یاڵ و بیركردنه‌وه‌یدا ده‌یانسڕێته‌وه، ئه‌م شانازییه‌ی حاجی قادری كۆیی خه‌ونی جیاكردنه‌وه‌ی ئێمه‌یه له‌وانی دی، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له كۆتایدا به شكستی دۆزی كورد ده‌شكێته‌وه، په‌رچه‌كرداری به‌شێكی زۆر له‌و كوردانه‌ی سه‌ر به ئیمپراتۆرییه‌تی عوسمانین و حاجی قادر تووشی گرفت و كێشه ده‌كه‌ن، خه‌یاڵ و هزری كوردی ساویلكه، ده‌بێته مایه‌ی له‌باربردنی ئه‌و خه‌ونه‌ی، كه هێشتا لای حاجیش ده‌ڵه‌مه‌یه، كاتێك له گرنگیی ئه‌م كتێبه ده‌دوێین، ئه‌وسه‌رچاوه ناوازانه‌یه كه نووسه‌ری ئه‌م كتێبه وه‌ك خه‌ونێكی گه‌وره خستوویه‌تیه به‌رده‌ستمان و، بیرمان ده‌هێنێنێته‌وه كه گوتاری رۆشنبیریی كوردی پێویستی به گۆڕانكارییه‌كی ڕیشه‌ییه و، سه‌رله‌نوێ جه‌سته و روحی نه‌ته‌وه بگه‌ڕێنینه‌وه شوێنی تایبه‌ت به خۆی، ئه‌و به‌رفراوانكردنی بازنه‌ی بیركردنه‌وه‌مان.
خه‌یاڵ و هزری كوردی ساویلكه، ده‌بێته مایه‌ی له‌باربردنی ئه‌و خه‌ونه‌ی، كه هێشتا لای حاجیش ده‌ڵه‌مه‌ی
هه‌ر له به‌شی له باتی پێشه‌كی، نووسه‌ر جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كاته‌وه و، ده‌ڵێ: لێره‌وه ده‌كرێت بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بكرێت له‌م شاره‌دا، واته ئیسته‌نبووڵ، بنه‌مای هه‌وڵ بۆ جێگرتنی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی له ئاسانه‌ی سه‌رده‌می نوێ ده‌ستپێكرد و به واتایه‌ك سه‌ره‌تای ئه‌ندێشه‌ی تازه‌گه‌ریی و گۆڕانی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی له‌م شاره‌وه سه‌ری هه‌ڵدا. ڕه‌نگه زۆرینه‌مان ئه‌وه بزانین ڕۆمانسیزمی ڕۆژئاوایی سه‌رچاوه‌كه‌ی ڕێنیسانس بوو، وه‌لێ ڕۆمانسیزمی كوردی سه‌رچاوه‌كه‌ی ئیسته‌نبووڵ بوو، گرفت ئه‌وه‌یه كاك ئیسماعیل مه‌حموودی به هیچ شێوه‌یه‌ك ئاماژه به فیكری ئیسته‌نبووڵی نادا، به‌واتایه‌كی دی، سه‌رچاوه‌ی ئه‌و پێشكه‌وتن و گۆڕانكارییه‌ی ئیسته‌نبووڵ له ڕووی فیكری مۆدێرنه‌وه ده‌كه‌وێته كوێی هاوكێشه‌كه‌وه، كامانه‌ن ئه‌و بیرمه‌ند و فه‌یله‌سووفه توركانه‌ی ، كه ڕۆڵی كاریگه‌ریان به‌سه‌ر شاعیرانی كوردی نیشته‌جێی ئیسته‌نبووڵه‌وه هه‌بووه، ده‌كرێ ئاماژه به ڕۆمانسییه‌تی توركی بده‌رێت كه ڕۆڵی هه‌بووه له گه‌شه‌كردنی ئه‌ده‌بی كوردیی، به‌ڵام وه‌ك فیكر و گۆڕانكاریی له گوتاری كوردیی، ئه‌وه‌یه به‌درێژایی سه‌ده‌یه‌ك شاعیرانی كورد به‌ده‌وری جه‌سته‌ی نه‌ته‌وه‌دا ده‌خوڵینه‌وه، هه‌موو ئاماژه‌كان پێمان ده‌ڵێن هه‌موو خه‌یاڵ و هزری شاعیرانی نیشته‌جێی ئیسته‌نبووڵ، له‌چوارچێوه‌ی كوردبوون وه‌ك هه‌ژاریی ڕۆشنبیریدا خۆی بینیوه‌ته‌وه، كوردبوون به‌شێك بووه له بوونێكی په‌رش و بڵاو و شكستخواردوو. هه‌ر وێنه توركییه عوسمانییه‌كه سه‌باره‌ت به كاریگه‌ریی خۆرئاوا، له فۆرمه وێنه‌ییه‌كه‌یدا بووه، نه‌ك وێنه فیكرییه‌كه‌ی، بۆیه ده‌كرێ وه‌ك له‌سه‌ره‌وه ئاماژه‌مان پێداوه، پێشكه‌وتنی توركه عوسمانیه‌كان، سه‌ره‌تای گه‌شه‌كردنی شاربووه، وه‌ك مۆدێرنی سه‌نعه‌تی، ئه‌مه بۆ شاعیرانی نیشته‌جێی ئیسته‌نبووڵ، هه‌مان سیناریۆی دووانه‌ی پێشكه‌وتن و دواكه‌وتوویی بووه، نموونه‌شمان پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی له ئیسته‌نبووڵ، شاعیری كورد ئه‌سیریی هه‌موو شیعره ڕۆمانتیكییه‌كانی ده‌دڕێنێ و ده‌ست ده‌كات به‌نووسینی شیعری نیشتمانیی، ئه‌و شیعرانه‌ی په‌یوه‌ستن به‌جه‌سته‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كی بریندار.
پێشكه‌وتنی توركه عوسمانیه‌كان، سه‌ره‌تای گه‌شه‌كردنی شاربووه
نووسه‌ر له لاپه‌ڕه” 19″ ده‌ڵێ: گوتاری زاڵی ئیسته‌نبووڵی، ساڵانی كۆتایی سه‌ده‌ی هه‌ژده و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده، گوتاری گۆڕانخوازی، تازه‌گه‌ری و نه‌ته‌وه‌سازی بوو” به‌ڵام به هیچ شێوه‌یه‌ك ئاماژه به تازه‌گه‌ریی وه‌ك فیكری ئیسته‌نبووڵی ناكات. سه‌رچاوه‌ی تازه‌گه‌ریی فیكره، به‌ڵام نووسه‌ر له‌به‌شی یه‌كه‌می ئه‌م كتێبه‌دا، كه به‌ناونیشانی ئیسته‌نبووڵ و تازه‌گه‌ریی، كه خۆی هه‌ر له‌م كتێبه‌دا ئاماژه به‌وه ده‌دات، كه جه‌وهه‌ری باسه‌كه‌ی په‌یوه‌سته به مێژووی ئه‌ندێشه، وه‌لێ لێره‌دا واته له‌م به‌شه‌دا باس له مێژووی داگیركاری ئیسته‌نبووڵ وه‌ك سه‌ردێكی مێژویی ده‌كات، سه‌رچاوه‌ی گۆڕانكارییه‌كانیش فیكری خۆرئاوایه، پرسیار ئه‌وه‌یه، ئاخۆ له‌سه‌رده‌می داگیركاری و قاتوقڕی و بیری نه‌ته‌وه‌سازیی لای توركه‌كان، چۆن فیكری مۆدێرنی خۆرئاوایی له ئیسته‌نبووڵ جێی خۆی ده‌كاته‌وه؟
له به‌شی سَیه‌م، له بابی، وه‌ته‌نی كوردان
گوتاری حاجی قادری كۆیی..لاپه‌ڕه “94”
ئه‌وه‌ی پایه‌كانی نیشتمان زیندوو ڕاده‌گرێت به‌ر له دیاریكردنی جوگرافیا، گۆڕانكارییه له عه‌قڵ و خه‌ونی نه‌ته‌وه، نه‌ته‌وه، كه ده‌بێته نیشتما
نووسه‌ر جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه‌و ده‌ڵێ: ” له ئه‌ده‌بیاتی پێش مۆدێرو به واتایه‌ك له ئه‌ده‌بیاتی سوونه‌تیی ئێمه‌دا، وه‌ته‌ن، به‌مانای زید و ناوچه و هه‌ندێك جاریش دونیای پاش مه‌رگ بووه، به‌ڵام پاش زاڵبوونی گوتاری ته‌جه‌دود و هه‌روه‌ها پرسی نه‌ته‌وه‌سازیی، ئیتر مانای وه‌ته‌ن له زید و ناوچه و دونیای سه‌ره‌كی واته ئه‌و دونیاوه، له ئه‌ده‌بیاتی ئاینییه‌وه، ده‌گۆڕێت بۆ ناوچه‌یه‌كی به‌رفراوان، كه بازنه‌ی ژیان و نیشته‌جێی مێژوویی هاوزمان و هاوفه‌رهه‌نگ و هاومێژوو و هه‌روه‌ها نیشتمانی هاوڕه‌گه‌ز و هاوزمان، به‌واتا بۆ نیشتمانی سه‌رجه‌م كوردان ده‌گۆرَێت” ئه‌وه‌ی ئێمه له خه‌ونی ئه‌ده‌ب و ڕۆشنبیریی سونه‌تییه‌وه بۆ ئه‌ده‌ب و ڕۆشنبیریی تازه‌گه‌ڕی ده‌گۆڕێت، نه‌ك وه‌سف كردن یاخود ناساندنی جۆره‌كانی نیشتمانه، ئه‌وه‌ی پایه‌كانی نیشتمان زیندوو ڕاده‌گرێت به‌ر له دیاریكردنی جوگرافیا، گۆڕانكارییه له عه‌قڵ و خه‌ونی نه‌ته‌وه، نه‌ته‌وه، كه ده‌بێته نیشتمان، نیشتمانێك كه هێشتا له‌ژێر كاریگه‌ری زمان و عه‌قڵی خه‌ێڵ و عه‌شره‌تدا گرفتاره، پێوسته به ئاوی عه‌قڵ و قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنی مۆدێرن تینوێتی بشكێنرێت، بۆیه من هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه ئاماژه‌م به گرنگیی ئه‌م كتێبَه‌داوه كه پرۆژیه‌كی گرنگه بۆ دونیای كوردیی، كه ئێمه بتوانین مشتومڕی عه‌قڵانی له‌باره‌یه‌وه ڕێك بخه‌ین، گرفتی گه‌وره‌ی ئێمه له سه‌ده‌ی ڕابوودوو، نه‌بوونی پێداچوونه‌وه و ڕه‌خنه‌كردنی گوتاری ڕۆشنبیریی كوردییه، بۆیه ئیتر ده‌كرێت ئه‌م پرۆژه‌یه‌ی نووسه‌ر، ئیسماعیل مه‌حموودی ببێته گرنگترین سه‌رچاوه‌ی قسه‌كردن له‌باره‌ی گوتاری رۆشنبیریی كوردییه‌وه.
تێبینی..
ئه‌م بابه‌ته هه‌ندێك هه‌ڵه‌ی تایپی تێدابوو، پاش چاككردنه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێ بڵاویده‌كه‌مه‌وه.
