گـرێـتا تـونبـێـرگ چالاکـوانێکی جیهـانی کەشـوهـەوا..
رەزا شـوان
شاعیر و چیرۆکنووس/ نەرویج
ئەگـەر بە وردی مێـژوو بخـوێنینەوە، ئـەم راستیـیەمـان بـۆ دەردەکەوێـت، کە هەمـوو گۆڕانکارییە گەورەکان و هەموو بـزووتنەوە گەورەکان، هەمیشە لە سـایەی خەبات و تێکـۆشان و سـووربـوون و سەرگـەرمی و سەرەکـێشی و سەرسەخـتی لاوانی خـوێـن گـەرم و گەشبـین و متـمانـەبەخـۆ و ئیـرادە پـۆڵایـن و پێـشەنگـدا هـاتـوونـەتـەدی.
گـرێـتا ئـێلیـۆنـۆر ئێـرمـان تـونـبێـرگ. ناسراویـشە بە (گـرێتا تاتـان ئێـلیـۆنـۆر ئـێرمان تونبێرگ) چالاکوانێکی کەشوهەوای سویدی و جیهانییە و لە هەموو جیهاندا ناسراوە.
گـرێتا تـونبـێـرگ لە رۆژی (٣/ یانـوار/ ٢٠٠٣) لە (سـتۆکهـۆڵـم) ی پایتەخـتی سـویـد لەدایک بـووە. کچـەگەورەی دایک و باوکـێتی. دایکی (مالـینا ئێـرمان) گـۆرانیبـێژێکی ئۆپیرا بوو. باوکیشی (سفانتێ تونبێرگ) ئەکتەرێکی ناوداری ئەمریکی بوو. باپیرەشی (ئـۆلـۆف تونبێرگ) ئەکـتەر و دەرهـێنەر بـوو. گـرێتا دەڵێت:”لە سەرەتـادا من کچـێکی شەرمن و بێدەنگ و کەمدوو بووم. دوایی گۆڕام و بووم بە چالاکوانێکی کەشوهـەوا”.
گـرێتـا تـونبێـرگ، ئەو هـەرزەکـارە سویـدییە قـسە نەرم و نیـانە، زۆر زوو خـونچـەی پـشکـووت. بوو بە یەکێک لە ویـژدانی جیهـانی و بە یەکێک لە چالاکـوانە دیارییەکانی گـۆڕانی کەشـوهـەوا لە جیهـانـدا. بـوو بە سـەرکـردە و بە پێـشڕەوی بـزووتنەوەیەکی جەماوەریی جیهانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی کێشەی کەشوهەوا. بـوو بە چالاکـوانێکی سەرسەختی ژینگەیی. گرێتا لە تەمەنەی (٨) ساڵیدا، لە (دێسەمبەری/ ٢٠١٨) دا، بۆ یەکەمجـار گـوێی لە وتارێک بـوو دەربارەی کەشـوهـەوا. بەڵام لەوە تێنەگـەیشـت، کە بـۆچی کار بۆ زیـاتر لەو بارەیەوە نەکـراوە. پـرسی کەشوهـەوا، خەیاڵی سەرقـاڵ کرد. لە ماوەی چەنـد ساڵـێکـدا، خـووەکانی خـۆی گـۆڕیـن و بـوو بە ڤـیگـن (رووەکخـۆر)، رەتـیشی کـردەوە کە گـۆشـت بخـوات و بە فـڕۆکە گـەشـت بکات. چـونکە پێـيوایە کە (ئـاژەڵ و فـرۆکە بـڕێکی زۆر لـەو گـازانە دەردەکەن کە بەشـدارن و هـۆکـارێـکـن لە پیـسـبوونی کەشـوهـەوای جـیهـان و زیـادبـوونی رێـژەی گـازی کاربـۆن).
گرێتا تونبێرگ لە تەمەنی (١١) ساڵیدا تووشی خەمـۆکی بوو. وازی لە قسەکردن هـێنا. دوایش تووشی نەخۆشی (ئاسپێرگەر) بوو کە لە ئێستادا بە (ئۆتیزم) دادەنرێت، تووشی دڵـەڕاوکێ بـوو. بەڵام لەگەڵ زیـرەکی ئاسایی و گەشەکـردنی زمـانـدا، ئەو کەسانەی کە نەخۆشیی ئاسپێرگەریان هەیە، مەیـلی ئەوەیان هەیە، کە بە قـووڵی سەرنجـیان لەسەر یەک بیرکردنەوە و یەک گرنگیدان بـدەن. بابەتی گرێتا تۆنبێرگ گۆڕانی کەشوهەوا یە.
کە لە ئەمڕۆدا بووە بە کێشەیەکی سەرەکی جیهـان. ترسی ئەوە هەیە کە لە داهاتوودا کاریگەریی نەرێـنی لەسەر ژیانی مـرۆڤ هـەبێت. بۆیە ساڵانە کـۆنگرەیەکی گـشتی بە ئامادەبـوونی بەشێکی زۆری سەرکردەکانی جیهان بەڕێوەدەچێت، سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهـەوا و چارەسەرکـردنی، چەنـدیـن باس و لـێکـۆڵـینەوە تاوتـوێ دەکـرێـن.
گـرێـتا، لە (ئەیـلولی/ ٢٠١٨) دا، سێ هـەفـتە لەپـێـش دەستـپێکـردنی هەڵـبژادنـەکـانی پەرلەمـانی سویـد، نەچوو بـۆ قـوتـابخـانە، بۆ ئەوەی لە دەرەوە، لەبـەردەم پەرلەمـانی وڵاتەکەیـدا دابنیشێت و مـانبگـرێـت. تابـلـۆیـەکی سپی بە دەسـتەوە گرت، کە بە زمـانی سویـدی لەسەری نووسـرابوو (مـانگـرتـنی قـوتـابخـانە بـۆ کەشـوهـەوا) هەرچەندە لە یەکـەم رۆژی مانـگـرتنەکەی بە تەنیا خـۆی بـوو. بەڵام لە رۆژانی دواتـر خەڵکـییەکی زیاتر و زیاتر چـوونە پـاڵی. چـیرۆکی مانگـرتنەکەی، سەرەنـجی نێـودەوڵەتی راکـێشا.
لە دوای هەڵبژاردنەکان، گرێتا تونبێرگ گەڕایەوە بۆ قوتابخانە. بەڵام درێـژەی بەوەدا، کە رۆژانی هەینی ناچـوو بۆ قوتابخـانە. گـرێتـا لە ساڵی (٢٠١٨) دا. لەژیـر دروشمی (رۆژانی هـەینی.. بۆ داهاتـوو) لەبەدەم بەرلەمانـدا مـانی دەگـرت. بۆ مـاوەی (٢٥١) هـەفـتە درێـژەی بە مانگـرتـن دا. تا ساڵی (٢٠٢٣) کە قـۆناغی ئامادەیی تەواوکرد و قـوتابخانەی نەما، کۆتـایی بە مانگـرتن هـێنا. بەڵام تابـلۆکەی دەستی، بەقـەد دیـواری کـۆشکی بـەردەم پەرلەمـانی سـویـددا هـەڵـواسی.
دەسـتـپێـشخەرییـەکەی گـرێـتا لە مـانگـرتنـدا، بـووە هـۆی وروژانـدنی بە هەزاران لە خوێندکار و لاوان لە جیهاندا، بۆ ناڕەزایی دەربـڕین بۆ گۆڕانی کەشوهەوا. لە دواییدا گروپی (هـەینی بـۆ داهاتـوو) ی دامەزراند. ئەم گروپە زۆر بە خێرایی تەشنەی کرد و سـەرانسـەری جیهـانی گـرتـەوە و بـوو بە بـزووتـنەوەیـەکی کەشـوهـەوای جـیهـانی.
گـرێتا دەڵـێت:”لە ناخمـدا هەسـت بەوە دەکـەم، ئەگەر نـاڕەزایی دەرنەبـڕم، دەمـرم”. وتیشی:”ئێستا کەسانی زیاترمان هـەیە، کە لە بـزووتنەوەی کەشوهـەوادا، لە شەڕی کەشـوهـەوا و دادپەروەریی کـۆمـەڵایـەتیـدا، کـۆکـراونـەتەوە”.
تـونبـێرگ، بـۆ ئـەوەی کـاریگەرییەکی زیـاتـری هـەبـێـت، هەوڵـیدا یاسادانەران هـان بـدات بۆ چارەسەرکـردن و بە یاساکـردنی گـۆڕانکاریی کەشوهـەوا و ژینگەپـارێـزی.
چالاکییەکانی گرێتا تونبێرگ، لە ساڵی (٢٠١٩) دا، رێـگەی بۆ هـەرزەکـاران و لاوان خۆشکـرد بۆ خۆپیشانـدان لە رۆژێکـدا، کە لە هەمـوو کـێشوەرەکانـدا ئەنجـامی بـدەن. ئەوەبوو لە (١٦٣) دەوڵەدا خـۆپيشاندانی ناڕەزایی بۆ کەشوهەوا کرا. ئەوە یەکەمجار بـوو لە جیهـانـدا، کە منداڵان و لاوان خۆپیشانـدان بکەن و بە کۆمەڵ داوای پارستن و چارەسەرکردنی کەشوهـەوا بکەن. لە زۆربەی خۆپیشانـدانەکانیشدا، وێنەی چالاکوانی کەشـوهـەوا (گـرێتا تـونبـێـرگ) یان بەرزکـردبـوونەوە.
گرێتا وەک هەرزەکارێکی (١٥) ساڵان، بە پەیـامێکی تـاکـەوە دەستی پـێکـرد. بـەڵام بـزووتنەوەکـەی بـوو بە بـزووتنـەوەیـەکی جیهـانی و تـا ئێـستا، لە (٧٥٠٠) شـار لە جیهـانـدا بـڵاوبـووەتـەوە.
گـرێتا تونبـێرگ، ئەمساڵی خوێنـدنی کـردووە بە پشوو، لەوانەیە ساڵی داهاتـوو، بچـێتە زانکـۆ و درێـژە بە خوێنـدن بـدات. کارەکەی وروژێنـەر و ئیـلهـامـبەخـش بـوو، بـۆ بە سـەدان هـەزار خوێنـدکار لەسەرانسەری جیهـانـدا، بـۆ بەشـداریکـردن لە هـەینییەکانی خۆیـانـدا بـۆ داهـاتـوو، کە لەم وڵاتـانەدا خۆپێـشانـدانی ناڕەزایی دژ بە پیـسکـردن و بە ژەهـراویکـردنی کەشـوهـەوا بەڕێـوەچـوون: بەلـچـیکا، کـەنـەدا، ئەمـریـکا، بەریتـانیا، فـینـلەنـدا، دانـیمارک، فـەرەنسـا، هـۆڵـەنـدا، ئەڵمـانیـا.
(مـانگـرتـنی قـوتـابخـانە بـۆ کەشـوهـەوا) بـووە بە ئایـکـۆنـێکی جـیهـانی.
گـرێـتا دامـەزرێـنەر و رابـەری بـزووتـنەوەیـەکە، کە بە (رۆژانـی ٢٠١٨ ) ناسـراوە. کـاری بۆ چـارەسەرکـردنی کـێـشەی گـۆڕانی کەشـوهـەوا کـردووە.
گـرێتا تونبـێرگ، وەک چالاکـوانێکی سەرسەختی کەشوهـەوا، بـووە بە کەسایەتییەکی ناسراوی جیهـانی. چەنـدین بانگهـێشتـنامەی وەرگـرت، بۆ قـسەکـردن لەسەر گـۆڕانی کەشوهـەوا. لە کۆڕبەنـدی ئابووری جیهـان لە (داڤـۆس) لە سـویسرا و لە پەرلەمـانی ئەوروپـا، لە کۆنگـرێسی ئەمـریـکا دا بەشـداریی کـرد و دەربـارەی کەشوهـەوا قـسەی کرد. هـەروەها لە دەزگاکانی یاسادانانی کەشوهـەوا لە: ئیتاڵیا و فەرەنسا و ئەمریکادا بەشـداربـوو و تـاری لەسەر کەشوهـەوا و ژینگە پێشکەشکـرد. لە پاریس و بەرلین و نیویـۆرک و چەنـدین شاری تری جیهـان، بەشـداری لە خۆپیشانـدانەکانیان بۆ گـۆڕینی کەشوهەوا کرد و وتاری پێشکەش کـردووە. گرێتا چالاکوانێکی چاونەتـرسە و زۆر بە راشکاوی و بـوێـرییەوە، رووبـەڕووی سەرۆکـەکان بـووەوە و رەخـنەی لـێـیان گـرت، لەوانەش، دۆنـاڵـد تـرەمپی سەرۆکی پێـشووی ئەمـریـکا. وتـارەکانی گـرێتـا، تـۆنـێکی شەرمەزارکـردنی دەسەڵاتـدارانی لەخۆگـرتـوون. لە وتارێکـیدا، لە (٢٣/ سێـپتەمبەر/ ٢٠١٩) دا، لەبەردەم لـووتکەی سەرکـردەکـانی جیهـانـدا لە نەتـەوە یەکگـرتـووەکـان سەبارەت بە (گەرمبـوونی جـیهـان) کـە سکـرتێـری گـشـتیی نەتـەوە یەکـگـرتـووەکـان (ئەنتـۆنیـۆ گـۆتـێرێش) ئامـادەبـوو، گـرێتـا بە سەرکـردەکـانی جـیهـانی وت:” بە قـسە پووچەکانتان، ئێـوە چـۆن وێـراتـان؟ خەونەکـانـم و منـداڵیمتان دزیوە”. وتیشی:”پێتان بـاشبێـت یـان بـاش نەبێـت گـۆڕانکاری بەڕێـوەیە”. ئـەم هـەسـتانـەی لە سەرانـسەری جیهـانـدا دەنگیان داوەتـەوە. ئازایـەتی و بـوێـری بە چـالاکـوانـانی گـۆڕانی کەشوهـەوا بەخشیون. واشییان لە سیاسەتمەداران کردووە کە ئاسوودە نەبن. بە وشە ئاگرینەکانی گەلێک لە سەرۆکەکانی جیهـانی تەزانـد. لەوانـەش سەرۆکی پێشووی ئەمـریکا دۆناڵـد ترەمـپ. ترامپ دەربارەی گرێتا تونبێرگ، وتی:”ئـەو لە کچـێکی بچووکی زۆر دڵخۆش دەچێت، بە ئەوپەڕی چاوەڕوانییەوە، چاوەڕوانی داهاتوویەکی گـەش و نایـاب دەکات”.
گرێتا ئەوەشی بە سەرکـردەکان وت:”نامـەوێـت گـوێ لە مـن بگـرن، دەمـەوێـت گـوێ لە زانـاکان بگـرن. دەمـەوێـت لە پـشـتی زانـسـتەوە یەکـبگـرن”.
بـۆچی گـرێتا تـونبـێرگ، گـەورەکـان هـەراسان دەکـات؟ لـە راسـتـیدا پێـمـوایە، رەنـگە هـەرزەکـارییە تـونـدەکەی و قـسە لـەڕووەکـانی، کـلـیـلی کـاریـگەرییـەکـانی بـێـت.
گـرێـتا تونبێرگ لە (سێپتەمبەری/٢٠١٩) دا، لە بـۆنـەیەکی نەتـەوە یەکگـرتـووەکانـدا، بانگهـێشتی ئەمریکا کرا. بە یەخـتـێکی بێ دەردانی گازی ژەهـراوی، لەگەڵ باوکیدا بۆ مـاوەی دوو هـەفـتە، بە زەریـای ئەتـڵەسـیدا، گەشـتـیان کـرد تا گەیشـتە ئەمـریـکا. لە شاری نیـویـۆرک، لەبەردەم هـەزارن کەسی ژینگەدۆسـت و دژی گـۆڕانی کەشوهـەوا، وتارێـکی گـرنگی سەرنجـڕاکـێـشی لەسەر کەشـوهـەوا پێـشکەشکـرد.
گرێتا تونبێرگ، چەنـد جـارێک لە لایەن پـۆلـیسی سویـدەوە گیرا و دوایی ئازادیان کرد.
لە سـاڵی (٢٠١٩) دا، سـێ نـوێـنەری نەرویـج، گـرێتـا تـونبـێرگـیان بـۆ وەرگـرتـنی (خـەڵاتی نـۆبـڵی ئاشـتی) کانـدیـدیـان کـرد.
گـرێتا تـونبێرگ، تا ئێستا سێ کـتێـبی دەربارەی کەشوهـەوا نووسیوە و چـاپیکـردوون.
تا ئێستا لە سوید و لە دەرەوەی سویـد، چەندین خەڵاتیان پێشکەش کردووە. لەوانەش:
لە ساڵی (٢٠١٩) دا (خـەڵاتی نێـودەوڵەتی ئاشـتی منـداڵان) یان پێبەخـشی. هـەرەوهـا لە لایـەن (رێـکخـراوی لـێـبووردنی نێـودەوڵـەتیـیەوە) لە واشـنتـۆن (خـەڵاتی باڵـیۆزی ویـژدان) یـان پـێـبەخـشی. لە سویـد لە ستۆکهـۆڵـم خەڵاتی ژینگەیـان پێبەخـشی. بەڵام گرێتا تونبێرگ، ئەم خەڵاتەی وەرنەگـرت و رەتیکـردەوە. لە پـۆستێکـدا لە ئینستاگـرام روونیکـردەوە، کە:”بـزووتـنەوەی کەشـوهـەوا، پێـویـستی بە خـەڵاتی زیـاتـر نیـیە”.
لەلایەن گۆڤاری (تایم)ی بەناوبانگەوە. نازناوی باشترین کەسایەتی ساڵی (٢٠١٩)ی بەدەستهـینا. بچـووکـتریـن کەسایەتیی ئەو ساڵە بـوو، کە ئەم نـازناوە بەدەستبهـێنێت.
(ئێـدوارد فـێـڵسنـتاڵ) ی سەرنـووسەری گـۆڤـاری تـایـم، وتی:”ئـەو بـۆتە گەورەترین دەنگ لە گەورەتـریـن پرس کە ئەمساڵ رووبـەرووی هەسارەکەمان بۆتـەوە، ئـەو لە هـیچـەوە هـات، بۆ ئەوەی سەرکـردەیی و رابـەری بـزووتنەوەیـەکی جیهـانی بکات”.
فـیلمێکی دیکۆمێنتارییان دەربـارەی ژیـان و چالاکییەکانی گرێتا تونبێرک دەرکـردووە.
(*) بـۆ نووسـینی ئـەم بابـەتە، سـوودم لە چەنـدیـن سایـتی ئـینگـلـیزی وەرگـرتـووە.
دوبـەی:٢٠٢٤
