ئا: وسام حسن
و: عه‌بدولڕه‌حیم سه‌ره‌ڕۆ
…………….
ڕاپۆرتی ژ ٤٠٧ـی لقی هه‌واڵگری به‌ریتانی له بەغدا، لە ١٤ی حوزەیرانی ١٩٢٨ سەبارەت بە چالاكییەكانی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد، چاودێریكردنی كۆبوونەوەكانی نێوان كوردو كۆمەڵەكانی دیكە و پەیوەندییەكانی نێوان گروپە ئەرمەنییەكان. ڕاپۆرتەكە مێژووی دانوستانەكانی ئەم دواییە و پەیوەندی نێوان گروپە سودمەندەكان دەخاتە ڕوو.
لە دوای دەرچوونی ڕاپۆرتی ژمارە (٤٠٧)ـی ٣٠ی ئازاری ١٩٢٧ەوە، پێدەچێت بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد چالاكییەكانی فراوانتر بكات و لەگەڵ كۆمەڵە نەتەوەپەرست و سیاسییەكان دەچێتە ناو هاوبەشییەوە كە ئامانج و سیاسەت و ئاراستەكانیان تەواو دوور بوو لە لێكدانه‌وه‌ی كورد، لەگەڵ ئەوەیشدا پشتیوانی هەر هێرشێك دەكات بۆ سەر كۆماری توركیا.
بێگومان پاریس ناوەندی چالاكییەكانی كوردە، بەڵام لە حەلەب، بەیروت، قاهیرە، تەورێز، بەغدا سیاسەتمەداری دیارو بە ئەزموون كاری ده‌كرد.
هەروەها ئەم كۆمەڵانەی خوارەوە هاوپەیمانی كوردن و بارەگایان لە پاریس هه‌یە:
* كۆمیتەی تاشناكی ئەرمەنستان
* كۆمیسیۆنی شاهانەی توركیا
* ڕێكخراوی سپی پێستی ڕووسی
یەكەم ئاماژە بە كاری هاوبەشی نێوان تاشناخی ئەرمەنی و كۆمیتەی كورد لە ڕاپۆرتێكی تەورێزەوە لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٢٧دا دەركەوت كە تێیدا هاتووە كە بارەگای كۆمكاری كورد لە تەورێز داوای لە ئەندامەكانی كردبوو دڵنیابن لەوەی ئایا تاشناك جدییە لە پێشكەشكردنی پاڵپشتی لۆجستیكی بۆ كورد (شارەزای تەكنیكی و كارمەندانی ڕاهێنراو).
لەو پێوەندیەدا گوایە وەڵامی ئەرمەنییەكان لە تەورێز ئەوە بووە كە كۆمیتەی باڵایان ڕێگەیان پێنادات هیچ هاوكارییەك پێشكەش به‌كورد بكەن. بەڵام وێرای ئەم ڕەتكردنەوەیە؛ ئاریس ئۆهانس نێردراوی كۆمیتەی تاشناخی ئەرمەنستان لە حەلەب، لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٢٧ گەیشتە بەغدا و ڕایگەیاند كە كۆمیتەی ئەرمەنەكان ڕێككەوتوون لەسەر كاركردن لەگەڵ كۆمیتەی كورد، وەك ئەندامانی نوێنەرایەتییەكی پێشوو، د.ئەحمەد سەبری (دەرسیم) و دوكتور مورادیان كە هاوینی ساڵی ١٩٢٦ سەردانی عێراقیان كرد، تیۆری بنەچەی هاوبەشی كورد و ئەرمەنیان گرتەبەر و وتیان ئەوە ئایینە كە لێك جیای كردوین.
لە هەمان كاتدا وەهام پاپازیان، ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عوسمانی بۆ وان و ئەندامی چالاكی كۆمەڵەی تاشناگ، دوای ئەوەی لە پاریسەوە بە ئەركێكی نهێنی ڕەوانەی عێراق كرا. ئەم پیاوە ئاماژەی بەوەدا كە دەسەڵاتی ئەوەی هەیە هەموو هەوڵێك بدات بۆ یەكخستنی كورد و ئەرمەن و ئێزیدی.
لەگەڵ نوێنەرانی لێژنەی كورد لە بەغدا كۆبووەوە، لەوانە به دكتۆر شوكری محەمەد راگه‌یه‌نرا كە ئاگاداری ئەوە بوو تاشناكه دژە بەلشەفییەكان ڕێككەوتنێكی نهێنییان لەگەڵ حكومەتەكانی یۆنان و ئیتاڵیا ئەنجامداوە و تێیدا ئەو حزبە بەڵێنی ڕێكخستنی چالاكیی دژەتوركی (كورد- ئەرمەنی) داوە و ئەگەر بتوانرێت هەندێك ڕێككەوتنی كاركردن لە عێراقدا بگیرێتەبەر، له‌گه‌ڵ گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ پاریس ته‌واوی پرسه‌كه له‌گه‌ڵ كۆمیته‌ی هاوبه‌شی كورد و ئه‌ڕمه نی تاوتوێ ده‌كات به‌ئامانجی به‌ده‌ستهێنانی پاڵپشتی ماددی و سه‌ربازی له یۆنان و ئیتاڵیا بۆ جێبه‌جێكردنی پلانه‌كه.
پاپازیان لە 6ی حوزەیرانی هه‌مان ساڵ بەغدای بەجێهێشت و بەرەو موسڵ بەیاوەری لیڤۆن پاشا، ئەرمەنییەكی خەڵكی وان، بەڵام پێدەچێت نەیتوانی بێت لەگەڵ كورد لە باكووری عێراق بگەنە هیچ ڕێككەوتنێك، چونكە لەگەڵ گەڕانەوەی بۆ حەڵەب نائومێدی خۆی دەربڕی و ڕایگەیاند كە مەحاڵە هیچ پارتێكی سیاسی یان پەیوەندییەكی بەرچاو بەو توانا كەم وبیده‌رامه‌ته ڕێكبخرێت.
لیژنەی كورد لە بەغدا بەدواداچوونی بۆ دانوستانەكان كردو نامەیەكی بۆ عەلی حیلمی لە بەیروت (كە پێشتر سەردانی عێراقی كردبوو) ناردو داوای لێكرد لەگەڵ پاپازیان چۆنییەتی ئەو هاوكاریانە بزانێت كە یۆنان و ئیتاڵیا دەتوانن بیكەن، هەروەها لێپرسینەوە لەبارەی ئەو ڕێنمایانەی كە دەبێ پەیڕەو بكرێن و ئەرمەنییەكان چاوەڕوانی چییان لە كورد كردووە.
وەڵامی نامەكه ئەوە بوو “كە ئەگەر كورد ڕازی بوو بە پێكهێنانی ڕێكخراوێكی ناوەندی كە تاكە دەسەڵاتی هەبێت و زۆرینەی نوێنەرایەتی خێڵە گرنگەكان بكات، هەموو جۆرە پاڵپشتییەك لەلایەن یۆنان و ئیتاڵیا پێشكەش دەكرێت”. جه‌ختیشی كردەوە كە زۆر گرنگە كوردی عێراق هەماهەنگی لەگەڵ سەید تەها بكات، بەو پێیەی سەید تەها لە سنووری باكوور كاریگەری بەهێزی لەنێو كورددا هەبووەو توانای كۆكردنەوەی چەكداری هەبووە لە بەرەكانی شەڕدا، لە كاتێكدا ئەندامانی كۆمیتەی كوردی که‌لتووری و سیاسی بوون و كاریگەرییەكی ئه‌وتۆیان بەسەر هۆزە كوردییەكانه‌وه نەبووە.
لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢٧ دكتۆر شوكری محمد بەغدای بەجێهێشت و لەڕێگه‌ی بەیروت و مارسیلیاوه گه‌یشته پاریس. ئەو هیچ نهێنییەكی نەشاردەوە كە گەشتەكەی بە ڕواڵەت بۆ خوێندنی شێوازەكانی نەخۆشخانە بووە لە ئەوروپا. جگە لەوەیش گەشتی بۆ بەرلین و برۆكسل و لەندەن كردووە. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٢٧ لە ڕێگای قاهیرەو بەیروتەوە گەڕایەوە بەغدا.
لە مانگی ١٢هه‌مه‌ن ساڵدا پاپازیان سوریای بەجێهێشت و گه‌یشته‌وه پاریس. بەڵام پێش ئەوەی بڕوات لەگەڵ مەمدوح سەلیم و چەند ئەندامێكی كۆمیتەی كوردی هەموو بابەتەكەی تاوتوێ كردبوو، كوردیشی ئاگادار كردبووەوە، تا سەركردە كوردەكان چاكسازی لە ڕێكخراوەكەدا نەكەن و ئەندامانی گەنج بۆ كۆمیتەكه وەرنەگرن و هەڵمەتێكی پڕوپاگەندەیی كاریگەرتریان بۆ نەوەی گەنجی كورد لە ئەركی خۆیان بەرامبەر بە بزووتنەوەی نەتەوەیی ئاگادار نەكەنەوە، هیچ ئەنجامێكی بەسوود بەدەست ناهێنن.
پاپازیان وتی هەوڵی كۆكردنەوەی پارەدەدات و ئاماژەی بەوەدا كە لیژنەی تاشناك پەیوەندی و هاوكارییەكی نزیكی لەگەڵ بێلاڕوس هەیە، بەو هیوایەی پشتگیری دارایی لە (دۆق سیریل) وەربگرێت، شایانی باسە بۆغۆس نوبار پاشا هەر لە سامانی خۆیەوە پارەی بزووتنەوەكەی دابین كردووە.
دوای گەڕانەوەی پاپازیان بۆ پاریس، وەبیری هێنایەوە كە ڕێككەوتنێكی هەمەلایەنە لە نێوان تاشناكەكان و ڕووسیە سپییەكان و پاشما
دواتر كۆمیسیۆنی شاهانەی توركیا نوێنەرێكی نارد بۆ سوریا، ئیسماعیل حەقی، یەكێك لە سەركردەكانی بزووتنەوەكە، بۆ دڵنیابوون لە هاوكاریی سەركردەی هۆزەكان و ئاگاداركردنەوەی كورد لە ئامادەیی بزووتنەوەی شاهانەی توركیا بۆ هاوكاری لەگەڵ كورد، بەڵام ئەگەر دانوستانەكان سەركەوتوو بن، ده‌بێت سەركردە كوردەكان ئەندامێكی بنەماڵەی عوسمانی وەك سەرۆكێكی فەخری قبوڵبكەن.
ئیسماعیل حەقی لە ساڵی ١٩٢٥ دوای گەڕانەوەی لە عێراق لەلایەن ڕفعت بەگی مەڤلانزادە سەردانی كرا، هەوڵیش هەبوو كۆمیسیۆنی شاهانە ڕازی بكات كە مانگرتنێك لە توركیا ڕێكبخات بۆ ئەوەی هاوكات بێت لەگەڵ هێرشی كوردەكان بۆ ئەوەی سوپای توركیا سەرقاڵ بكات و بەمشێوەیە فشارەكان لەسەر كورد كەم ببنەوە.
ئیسماعیل حەقی لە سوریاوە ناچاربوو گەشت بۆ عێراق و ئێران بكات بۆ دڵنیابوون لە تێڕوانینی لایەنە جیاوازەكان بەتایبەت هەڵوێستی شا و حكومەتی ئێران سەبارەت بە توركیا. ئەم بەشەی ئەركەكە بە ئەنجام نەگەیشت و ئیسماعیل حەقی بانگهێشتی پاریس كرایەوە.
لە ڕاستیدا پێدەچێت دەستپێشخەری بۆ یەكڕیزی كوردو ئەرمەنەكان لە تاشناكەكانەوە هاتبێت و هەرچەندە سەركردەكانی كورد ناوبەناو لەگەڵ سەركردەكانی ئەرمەنستان كۆدەبوونەوە، بەڵام بە گشتی گومانیان لێدەكرا. هه‌رچه‌نده گفتوگۆكانیان بووە هۆی پێكهێنانی كۆمەڵەیەك كە بە كۆمەڵەی (خۆییبوون) ناسراوە لە ساڵی ١٩٢٧، سەرەتا بنكەكەی لە پاریس بوو؛ دواتر ڕوویان لە حەلەب كرد كە جه‌لاده‌ت به‌درخان سەرۆكایەتی دەكرد.
هێشتا لایەنگرییەكی بەهێزی كورد بەرامبەر بە بەریتانیا هەیەو هیوایان لەدەست نەداوە كە ئەگەر بتوانن خۆیان بە بەهێزی خۆیان بسەلمێنن، بەریتانیا پشتیوانیان دەكات لە خەباتیان بۆ سەربەخۆیی. ئەوان هیچ مەیلێكیان نەبوو ڕوو لە ڕووسیا بكەن، بەڵام (خۆییبوون) زۆر پێویستی بە داهات بوو، دەوترێت بڕە پارەیەكی لە بزووتنەوەی كەمینەكانی نێودەوڵەتی لە ئۆدێسا وەرگرتووە. هەروەها دەوترێت كە ئەم كۆمەڵەیە بەڵێنی بەشدارییەكی گەورەتری داوە بەو مەرجەی كوردانی عێراق بزووتنەوەیەك دژی بەریتانیا دەستپێبكەن.
بەڵگەی زیاتری دەستوەردانی بەلشەفییەكان لە ئێرانەوە هات، كە چەند مانگێك پێشتر ئەفسەرێكی یەریڤانی بەناوی تاسۆڤ بەشداری كۆبوونەوەیەك بوو؛ كەسێك بە ناوی ئەردەشیر (نوێنەری بەلشەفییەكانی ئەرمەنستان) وەك ڕێكخەر لەگەڵ ڕووسەكان دەستنیشانكرد. ڕەنگە ئەم هاوپەیمانییەی كورد لەگەڵ ڕووسەكان بەهۆی ترسی كورد لە هێرشی هاوبەشی توركیا و ئێران بۆ سەر یاخیبووانی كورد لە ناوچەی ئارارات هاتبێت، بەو پێیەی خاكی ڕووسیا تاكە شوێن بوو كە دەیانتوانی پەنایان بۆ ببەن.
گفتوگۆكان ساڵێ پێشتر لە پاریس لە كاتی سەردانەكەی دكتۆر شوكری محمد لەگەڵ نوێنەری بازرگانی سۆڤیەت ئەنجامدراو لەدرێژەی ئەم گفتوگۆیانەدا باس لەوە كراوه كە ڕێككەوتنێك كراوەو بەپێی ئەو ڕێككەوتنە لە ئەگەری ڕاپەڕینیان لە دژی بەریتانیا هەموو جۆرە پاڵپشتییەك لەلایەن حكومەتی سۆڤیەتەوە بۆ كورد دەكرێت. وەك دەربڕینی نیازپاكی، بزووتنەوەی بەلشەفییەكان 1200 ڕوبڵیان بە كوردو 700 ڕوبڵیان بە كۆمەڵگەی ئەرمەنی بەخشی. دوای ئەو دیدارە دوكتور شوكری محمد بەرەو بەرلین پاریسی بەجێهێشت، دەگوترێ لەوێ جارێكی دیكە چاوی بە بەلشەفییەكان كەوتووە.
باس لەوە دەكرێت كە لیژنەیەكی بەهێز لە ئێران دامەزراو شا ئاگاداری ئەوەبووە. لە سەردانەكەیدا بۆ تەورێز، لەسەر ئەم بابەتە لەگەڵ قەشەیەكی ئەرمەنی خەڵكی تاشناخ دوو گفتوگۆی كردووە، بەگشتی بزووتنەوەی كورد لە باشووری كوردستان هەرچەندە پڕە لە ڕۆحی نەتەوەپەرستی، بەڵام پەیوەندیی لاوازی لەگەڵ ڕێكخراوەكانی دوژمنكارانەی توركیا هەیە.
پوختە:
خۆییبوون كۆمەڵگەیەكی نهێنی نییە. ئامانجەكانی بەرەوپێشبردنی ناسیۆنالیزمی كوردی و دەربڕینی ناڕەزایی كوردە لە بەرامبەر كەمالیزم، بەو هیوایەی لایەنە پەیوەندیدارەكان بە هەمان شێوە مامەڵە لەگەڵ دۆزی ئەرمەنستان لەگەڵ دۆزی خۆیان بكەن. شێوازو پەیوەندییەكانیان بە تەواوی بێ ناڕەزایەتییە. ڕەنگە ئەو باوەڕەی وابێت كە ئەوان پشتیوانی پێویستیان لە سەركردەكانی كوردی عێراق وەرنەگرتووە، وایكردبێت كە گروپی (خۆییبوون) پشتگوێیان بخەن. ئەمەیش بووە هۆی پێكهێنانی پارتێك كە لە كۆمەڵەیەكی بچوكی توندڕەو پێكهاتبوو كە پشتیوانییەكی كەمیان هەبوو یان هیچ پشتیوانییەكیان نەبوو، بە ئەگەرێكی زۆرەوە هەمان ئەو گرووپە كە لە ڕاپۆرتێكی ئەم دواییەدا وەك “كۆمیسیۆنی ڕواندز” باسی لێوەكرا. وادیارە ئەندامانی ڕەواندوز لە ڕوبەڕوبونەوە لەگەڵ سۆڤیەت دەترسان و بە شێوەیەكی سەربەخۆ كاریاندەكرد.
دەشێ لە بارەی ئەم لیژنەیە بگوترێ كە بەرژەوەندییەكەی بە پلەی یەكەم لەسەر عێراقە نەك چالاكییە بەرفراوانەكانی كۆمەڵگەی “خۆیبوون” و ئەم بزووتنەوەیە هیچ كات فۆرمێكی ڕوونی نەبووە.
سه‌رچاوه: مدارات الكورد
