ئالــوودەبوون

ئالوودەبوون: دیالێکتیکی ئازادی و کۆیلایەتی لە ڕوانگەیەکی فەلسەفیەوە

نورەدين جاف
نووسەر و هونەرمەند ، کەرکووک

پێشەکییەک،
ئالوودەبوون دیاردەیەکی ئاڵۆزی مرۆڤە کە لە تەنها وابەستەبوون بە ماددەیەک یان ڕەفتارێکی دیاریکراو تێدەپەڕێت، بەو پێیەی دەرگا بەڕووی پرسیارە قووڵەکانی بوونگەراییدا دەکاتەوە سەبارەت بە ئیرادە، ئازادی، کۆیلایەتی و مانا. چۆن مرۆڤێک، بوونەوەرێکی ئازاد بە عەقڵ و ئیرادەی خۆیەوە، کۆیلەی خوویەک یان ماددەیەک بێت؟ ئایا ئالوودەبوون گوزارشت لە لاوازی ئیرادە دەکات یان هەوڵێکە بۆ پەنابردن لە بەرامبەر بێهودەیی و پووچی؟ لەم بابەتەدا لە چەندین گۆشەنیگای فەلسەفییەوە باس لە ئالوودەبوون دەکەین بۆ تێگەیشتن لە ڕەهەندە بوونگەرایی و ئەخلاقی و کۆمەڵایەتییەکانی. —

١. ئالوودەبوون وەک لەدەستدانی ئازادی: خوێندنەوەیەک بۆ فەلسەفەی سارتەر فەیلەسوف ژان پۆڵ سارتەر پێی وایە ئازادی جەوهەری مرۆڤایەتییە، ئێمەيش هەمیشە لە هەڵبژاردنەکانماندا ئازادین، هەر بارودۆخێک بێت. بەڵام لە حاڵەتی ئالوودەبووندا، وا دەردەکەوێ کە ئالوودەبووەکە ئەم ئازادییەیان لێ دزیوە و دەبێتە ملکەچی حەزێکی ناچاری کە لە ئیرادەی خۆی تێدەپەڕێت. ئایا ئالوودەبوون بڕیارێکی هۆشیارانە یان دەرئەنجامی فشارە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانە؟ چۆن دەتوانرێت ئالوودەبوون وەک دژایەتییەک لە نێوان ئیرادەی خود و هێزی خوودا تێبگەین؟ لە ڕوانگەی سارتەرەوە، ڕەنگە ئالوودەبوو ئالوودەبوون وەک ئامرازێک بۆ ڕزگاربوون لە دڵەڕاوکێی بوونگەرایی بەکاربهێنێت، چونکە پێی وایە ئازادی ڕەها ڕەنگە بارگرانییەک لەسەر مرۆڤێک پێکبهێنێت. لێرەدا ئالوودەبوون دەبێتە جۆرێک لە “تەسلیمبوون” بۆ ڕزگاربوون لە خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی هەڵبژاردنە سەرەکییەکان ..

٢ – ئالوودەبوون لە نێوان چێژ و ئازار: لە ڕوانگەی ئیبیقوڕ ئیپیقوڕ ، جیاوازی کرد لە نێوان چێژە دەستبەجێیەکان کە دەبێتە هۆی ئازار لە داهاتوودا، لەگەڵ چێژە عەقڵانیيەکان کە بەختەوەرییەکی بەردەوام بەدەست دەهێنن. ئالوودەبوون نموونەیەکی ڕوونە بۆ چێژوەرگرتنی خێرا، کە ئالوودەبوو بەدوای ساتێکی کورتی خۆشحاڵیدا دەگەڕێت، بەڵام باجەکەی دەدات بە لەناوبردنی ژیانی تەندروستی و دەروونی و کۆمەڵایەتی خۆی. چۆن بەدواداچوون بۆ چێژ دەگۆڕێت بۆ ئازاری بەردەوام؟ ئایا دەکرێت ئالوودەبوون بە لادان لە تێگەیشتنی دروست لە بەختەوەری هەژمار بکرێت؟ ئالوودەبوون لەم چوارچێوەیەدا گوزارشت لە ناهاوسەنگی دەکات لە نێوان ئارەزوو و پێداویستییە ڕاستەقینەکاندا، هەروەها دەربڕینی بێتوانایی مرۆڤە لە بەدەستهێنانی بەختەوەری بە شێوەیەکی هۆشیارانە و بەردەوام. —

٣. ئالوودەبوون و بێمانایی: دیدگای کامۆ لە فەلسەفەی ئەلبێرت کامۆدا پرسیارێکی بنەڕەتی دەکرێت: لە غیابی مانادا ژیان سوودی چییە؟ دەکرێت ئالوودەبوون وەک وەڵامێکی بێهودە بۆ گەڕان بەدوای مانا لە جیهانێکدا کە پێدەچێت بێ ئامانج لێی تێبگەین. ماریجوانا، کحول، یان ماددە ئالوودەبووەکانی تر لەوانەیە ڕێگەیەک بن بۆ ڕزگاربوون لە فشاری ڕووبەڕووبوونەوەی “بێهودەیی”. ئایا ئالوودەبوون ڕێگایەکە بۆ پشتگوێخستنی بێمانایی، یان دەربڕینێکە بۆی؟ ئالوودەبوو چۆن دەتوانێت مانا لە بوونێکدا بدۆزێتەوە کە پێدەچێت کەمیی هەبێت؟ کامۆ داوای یاخیبوون لە بێمانایی دەکات بە دروستکردنی مانای کەسی لەبری تەسلیمبوون، کە دەتوانێت چارەسەرێکی فەلسەفی بۆ بارودۆخی ئالوودەبووەکە پێکبهێنێت. —

٤. ئالوودەبوون و نامۆبوون: شیکارییەکی مارکسیستی بە بڕوای کارل مارکس نامۆبوون حاڵەتێکە کە مرۆڤ بەهۆی سیستەمی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە هەست بە دابڕان لە خۆی و کۆمەڵگاکەی دەکات. ڕەنگە ئالوودەبوون وەک وەڵامێک بۆ ئەم نامۆبوونە ڕوون بکرێتەوە، کە تاک پەنا دەبات لە واقیعێکی خەمۆک و نادادپەروەرانە. کۆمەڵگا چۆن بەشداری دەکات لە دروستکردنی ژینگەیەک کە هاندەری ئالوودەبوون بێت؟ ئایا دەتوانرێت بە چاکسازی لە سیستەمی ئابووری و کۆمەڵایەتیدا چارەسەری ئالوودەبوون بکرێت؟ ئالوودەبوون لێرەدا کێشەیەکی تەنیا تاکەکەسی نییە، بەڵکوو دەرئەنجامی بارودۆخی کۆمەڵایەتییە کە وا لە مرۆڤ دەکات هەستی سەربەخۆیی و مانا لەدەست بدات.

٥ – ئالوودەبوون و ئەخلاق: دیالێکتیکی بەرپرسیارێتی فەیلەسوفە ئەخلاقییەکان لە ڕوانگەی بەرپرسیارێتی تاکەوە باس لە ئالوودەبوون دەکەن: ئایا ئالوودەبووەکە لە ڕووی ئەخلاقییەوە تاوانبارە، چونکە ئالوودەبوونی هەڵبژاردووە، یان قوربانی بارودۆخێکە کە توانای کۆنترۆڵکردنی لەدەرەوەیە؟ کۆمەڵگا چۆن دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ ئالوودەبوون بکات: لە ڕێگەی سزا یان چارەسەرکردنەوە؟ لە ڕوانگەی ئەخلاقیەوە، ئالوودەبوون پرسیار لەبارەی دادپەروەری و بەزەیی و ئەگەری چاکسازی دەوروژێنێت، داوای هاوسەنگی لە نێوان بەرپرسیارێتی تاک و پشتیوانی کۆمەڵگا دەکات. —

*   ئەنجام

*   ئالوودەبوون تەنها کێشەیەکی ڕەفتار یان تەندروستی نییە، بەڵکوو دیاردەیەکی فەلسەفییە کە ڕەنگدانەوەی ململانێی مرۆڤە لەگەڵ خۆی و لەگەڵ جیهانی دەوروبەریدا. لەدەستدانی هاوسەنگییە لە نێوان ئازادی و کۆیلایەتی، لە نێوان چێژ و ئازار. بۆ تێگەیشتن لە ئالوودەبوون، دەبێت سەرلەنوێ بە پرسیارە بوونگەراییە قووڵەکان بچینەوە: مانای ئازادی چییە؟ چۆن بگەینە بەختەوەری؟ ڕۆڵی کۆمەڵگا لە داڕشتنی هەڵبژاردنەکانمان چییە؟ لە ڕووی فەلسەفیەوە چارەسەر لە بنیاتنانەوەی پەیوەندی مرۆڤ لەگەڵ خۆی و دونیادایە، بۆ ئەوەی ئازادی و هۆشیاری لەبری ئەوەی تەسلیمی سنووردارکردنی ئالوودەبوون ببێتە بنەمای ژیان.