مردن لە شیعر بۆ منداڵان
غازی حەسەن/ نووسەر/ ئەمەریکا
پێشەکی
شیعر و منداڵ و مردن سێ بابەت و ستراتیژی گرنگن لە بەرهەمهێنانی دەقی منداڵان، شیعر وەکو کەرەستە و منداڵ وەکو ئامانج و مردنیش وەکو بابەت و کێشە و هۆکار کە پەیوەندی بەشێوازی بیرکردنەوە و کەلتوور و ئاستی تێگەیشتنی دەقنووس هەیە و لەهەمان گاڤیشدا دەبێتە سەرچاوە بۆ بیرکردنەوە لە نووسینی بابەت و بیرکردنەوە لە بابەتی تایبەتی منداڵان.
بۆ دەبێت (کاروان عەلی) لەم دەقی (ئاڵا) کە بۆ منداڵان نووسراوە وشەی (مردن) بەکاربهێنێت؟ کە من پێم وایە بەم شێوەی لە دەقەکەدا بەکارهێنراوە زاراوەیەکی پێشوازی لێکراو نییە، بۆ دەقی زارۆکان و لەڕووی زانستی و کەلتووری و نەریتیشەوە بیرکردنەوە لە مێژووی مردن، هۆکاری مردن و ئامانجی بەکارهێنانی لەنێو دەقی منداڵان، پێویستی بە هەڵوەستە و پێداچوونەوە هەیە. مردن لە کۆمەڵگەی کوردەواری بابەتێکی ئاڵۆز، ترسێکی قووڵ و دیاردەیەکی نەزانراوە. لەجیاتی مردن پێویستە باسی ژیان و داهێنان و خۆشەویستی و تەبایی و هاوکاری و بەردەوام بکرێت. هەتا مردنی دوژمنیش بابەتێکی گونجاوی منداڵان نییە، نابێت منداڵان لەسەر مردنی دوژمنیش ڕابهێنرێن. ئەمە دۆخێکی دەروونی (ڕقاوی، توندوتیژ، ڕەوایەتی دان بە مردن… تاد) دروست دەکات.
ئەدەبی منداڵان بایەخ بە مەسەلەی مردن وەکو جەستە و ڕووداوێکی باوی مرۆڤایەتی و نهێنی مردن بەتایبەتی لە چیرۆک، بۆ ئەوەی ئەم دیاردەیە شی بکاتەوە و منداڵ لەکاتی لەدستدانی یەکێک لە کەسە نزیکەکانی بزانێت چی روو دەدات، نەک مردن وەکو هێما و ڕەمز بۆ بەرگری و کوشتن و قوربانی بە (گیان و جەستە).
بۆ ئەم بابەتە
ئامانج لە هەڵبژاردنی هەر بابەتێک بۆ منداڵان پەیوەستە بە بواری (پەروەردە و فێرکردن و پەرەپێدانی توانا و وزەی منداڵان و گەشەپێدانی بواری عەقڵ و بەهێزکردنی توانای گێڕانەوە و بیرەوەریی و پەیوەندیکردن لەگەڵ دەوروبەر… تاد). ئامانجی هەڵبژاردنی بابەت پەیوەندی بە (کێشەکانی خودی منداڵانەوە) هەیە. هەست دەکرێت ئەم جۆرە بابەتە لە ڕوانگەیەکی سیاسی و ئایدیۆلۆژی بەرهەمهێنراوە، چونکە ئاراستەی دەقەکە بەرەو بیرکردنەوی سیاسی و تێڕوانینی فکری لەبارەی ئاڵا و کاردانەوە و قوربانی و دوژمن و حزمە و پەیوەندی بە دوژمن دەچێت، بۆ نموونە بەکارهێنانی (کەو) ، کە کارەکتەرێکی نەرێنییە لەنێو زمان و کەلتووری باوی کوردیدا، ئەمە باوە کەو هەردەم وەکو (خیانەتکار) ئاماژەی بۆ دەکرێت، نەک هێما و سیمبولێکی ئەرێنی و باش.
لەهەمان کاتدا دەپرسین ئایا (کەو) وەکو بابەت هیچ پەیوەندییەکی بە بابەتی (ئاڵا) هەیە، خزمەتی فکرەی سەرەکی کە (ئاڵا)یە دەکات؟ بێگومان من وای نابینم ئەم جۆرە کەرەستانە لەنێو دەقەکە خزمەتی (بیرۆکەی بەرزڕاگرتنی ئاڵا) وەکو هێما و ڕەمزی نەتەوەیی و نیشتمانی بکەن.
شاعیر دەڵێت : “دژی دوژمنان هەر وەک کەوین/ بۆیە تا ماوین/ هەرگیز ناکەوین”.
وشەی (دوژمن)، (کەوین)، (ماوین)، (ناکەوین) بریتییە لەچوار دەستەواژە و ستراتیژی هەنووکەیی سیاسی و کوردایەتی. لەم دەربڕین و وێناکردنەی هەیە، باسی ئاڵا ناکرێت، بەڵکو باسی (ئێمە)یە، کە لەم دەقدا خودی (شاعیرە) قسە دەکات و شتەکان ئاماژە پێ دەکات و دەگێڕێتەوە و ئەرک بەسەر وشەکان دابەش دەکات و حووکم دەدات و ڕەش و سپی لێک دەکاتەوە.
ڕاشکاوانە دەبێژێت لەبەر ئەوەی ئێمە (کەوین) تا ماوین هەرگیز ناکەوین. بڕوابوون و متمانە بەخۆبوونێکی بەهێز و هاندان و مانەوە و خۆڕاگری نیشانی منداڵ دەدات.
یان دەڵێت:
” بمرن ئەوانەی دۆستی دووژمنن/ ئاڵا و کوردستان وەکو ڕۆحی منن”.
ئەم حووکمە (بمرن) بریتییە لە ڕەوایەتی دان بە کردەی (سڕینەوەی ئەوی دیکە، کوشتن و نەهێشتنی ئەوەی بە دۆستی دووژمن دادەنرێت و بەئاسایی سەیرکردنی مردن و مراندنی کەسانێک کە ناحەزن و لەگەڵ دووژمنن). ئەم چەمکە هەمان ئەو دیاردە و بوارە نییە کە بەسترابێتەوە بە چەمک و شیکردنەوە و لێکدانەوەی دیاردەی مردن و تێگەیاندنی منداڵ لەبارەی مردن چییە. لە جیاتی (ئاڵا و کوردستان ببەستێتەوە بە ڕۆحی منداڵان، شاعیر بەستاویەتییەوە بە خۆی (من). بە ڕەشبینی و پووچاندنەوە سەیری دەقەکە ناکەم، بەڵام هەست دەکەم لە دەست دەرچوونی وشە و بەکارهێنانی هەندێک زاراوە و کەرەستە و شتی تێدایە دەبنە هۆکار بۆ بەدیهێنانی دۆخێکی دەروونی نەگونجاوی نەشیاو لای منداڵ و ڕەوایەتی دان بە مردن، بێ ئەوەی منداڵەکە تێ بگات مردن چییە.
زمان و وشە
شێوازی بەکارهێنانی زمان و هەڵبژاردنی وشە و دەستەواژەکان کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر منداڵ و گەشەکردنی توانای عەقڵی و بیرکردنەوە و هەتا کەسایەتی منداڵیش دەبێت. زمان ئامرازێکە بۆ پەیوەندیکردن و تێگەیاندن و کارتێکردن لەڕێگەی بەکارهێنانی وشە و دەستەواژەکان و لە ئاکامدا بیر و هزری منداڵ و خوێنەر ئاراستە دەکرێت بەرەو چەند بابەتێک و کێشە و گرفتێک، کە جێگەی بایەخی خودی منداڵان و چۆنیەتی مامەڵەکردنیانە لەگەڵ کێشە و گرفتەکان و ئینجا چۆنیەتی بیرکردنەوە لە چارەسەریان و دروستکردنی کەشێکی گەشبینانە و کراوە و هاندەر لای منداڵ.
شاعیر دەڵێت:
” دەژین و دەمرین لە پێناو ئاڵا/ دوژمن چۆکی دا لە ئێمە ئاڵا”
سەردەم و قۆناغی (تێکۆشین و خەبات) جیایە لەگەڵ سەردەمی مەدەنیەت و کیان و قۆناغی حووکمڕانی و پەرەپیدانی ئینتمای مرۆڤ بۆ نیشتمان. کەرەستە و زمان و وشە و زاراوەکانیش لەم دوو قۆناغە لە بەکارهێنان ئەرک و شێواز و مەبەستی جیاوازیان دەبێت و وەکو یەک نین.
لەسەردەمێکدا قوربانی (نەک مردن) شانازیی بوو، هەنووکە خوێندن و زانست و پارێزگاری لە وڵات، ئەرکێکی لەپێشینەیە، نازانم شاعیر مەبەستی لە (دوژمن چۆکی دا لە ئێمە ئاڵا) چییە؟ پێویستە منداڵ لەسەر پارێزگاری و پاراستن و بەرزکردنەوەی ئاڵا و ڕیزگرتنی ڕابهێنرێت، نەک (مردن).
لەڕووی زانستییەوە بەکارهێنانی بابەت لەنێو دەقی زارۆکان بەپێی تەمەن و قۆناغی گەشەکردن و فراوانبوونی ژینگە و دەوروبەریان دەگۆرێت، پەیامی گوتاری دەقی منداڵان پێویستە سادە و دوور لە ئایدیۆلۆژیا و سیاسەت و سەپاندن و خۆفەرزکردنی کەسانی بەتەمەن بێت. دونیای منداڵ هەمان دونیای گەورەکان نییە، لەبەر ئەوە لەرووی هونەری و زمان و گوزارشت و بابەت و شێوازی چارەسەر و هاندان پێویستە رەچاوی تایبەتمەندی ئەم جیهانە سادەیە بکرێت، کە لەتەک سادەییەکەی ئاسان نییە وێنای منداڵ بەشێوەیەکی سەرکەوتوو بکرێت.
شیعر بۆ
شیعر کەرەستەیەکە لەپێناو پەیوەندیکردن لەگەڵ منداڵ بەکار دەهێنرێت و بەکارهێنان و ئەزبەرکردنی ئاسانە و لەخوێندەوە ئاوازێکی جووڵێنەری هەست و نەست پێکدێنێت و تێگەیشتنی قورس نییە، زمانەکەی ئاوازدارە، وشەکانی ئاشنان بە توانا و تەمەن و دۆخی دەروونی زارۆکان. شیعر پشت بە وشەی ئاوازدار، قافیەدار، هاوسەنگ و پووختکراوەی کێشەکان دەبەستێت. کەچی لەم جۆرە دەقانە هەست دەکرێت بە زۆر هەندێک وشە وەکو جەستەیەکی کۆیلەکراو، یان بەزۆر بێگار و کار پێکراو خزێنراونتەوە نێو ڕستەکان.
شیعر هەر بەتەنیا دروستکردنی کێش و سەروا و بڕگە و ڕیتم و ئاوازە نییە، بابەت و بەستنەوەی کێشەکانە بە فکرەی سەرەکی، ئەو کەسەی لە نێو دەقەکە قسە دەکات کێیە؟ خودی شاعیرە، یان منداڵێک، یان گیانەوەرێک.. تاد. تەمەن و ژینگەی ژیانی منداڵ و کارەکتەرەکانی نێو دەقەکە لە ڕووی کات و شوێن، ئەرک و هەڵسوکەوت و ڕەفتار و کاردانەوە زۆر گرنگن. هەندێک جار نووسەر یان شاعیر لەنێو دەقەکیدا حەز وویست و پێکهاتەی دەروونی و فکری و هێیز خۆی دەسەپێنێت و منداڵە ئاماژە بۆکراوەکە هیچ توانا و پێگە و قسە و لێدوان و ڕەفتار و کاردانەوەیەکی نییە، وەکو کارەکتەرێکی بەکارهێنراو وەسفکراوە، وەکو کەسێکی گەورە و زیرەک و نازدار و باش و پاک و چاک.. تاد بەکارهێنراوە.
دەق
سڵاو لە ئاڵا
بۆ نەوجەوانان
سڵاو لە ئاڵا سڵاو لە ئاڵا/ نەوەی کوردستان لە زانست ئاڵا
دژی دوژمنان هەروەکو کەوین/ بۆیە تاماوین، هەرگیز ناکەوین
بمرن ئەوانەی دۆستی دووژمنن/ ئاڵا و کوردستان وەکو ڕۆحی منن
دەژین و دەمرین لە پێناو ئاڵا/ دوژمن چۆکی دا لە ئێمە ئاڵا
بژی ئەوانەی کە دەروون پاکن/ بۆ خاک و ئاڵا سوارچاکی چاکن
بژی ئەوانەی پڕ لە زانستن/ بۆ وڵات و خاک گەلێک پێویستن
نووسینی (کاروان عەلی)
بابەت (ئاڵا و ڕۆژی ئاڵا)
ئەو کێشە و گرفت و بابەتانەی لەنێو ئەم شیعرەدا بەکارهێناون، بریتین لە (سڵاو لە ئاڵا، دژی دوژمن، هەر وەکو کەون، هەرگیز ناکەون، بمرن، دۆستەکانی دوژمن، ئاڵا و کوردستان، ڕۆحی قسەکەر (شاعیر)، دەژین و دەمرین، لەپێناو ئاڵا، دوژمن، بژی، دەروون پاک، بۆ خاک و ئاڵا، سوارچاک، چاک، بژی پڕ زانستەکان، بۆ وڵات و خاک، پێویستن).
ئەم هەموو بابەت و شتانە چەندە خزمەتی یەکێتی بابەت کە (ئاڵا) و (ڕۆژی ئاڵایە) دەکات؟ دابەشکردنی وزە و هێزی وشەکان بەسەر بابەتی لاوەکی توانای سەرەکی گوزارشت و بەهێزکردنی بابەتی یەکەم دەکوژێت.
دەتوانرێت لێکدانەوەکان لەم چەند خاڵە کورت و پووخت بکەینەوە:
یەکەم: هەندێک وشە پتر لە جارێک بەکارهێنراون، ئەمەش هەژاری لە بەکارهێنانی وشەی هاو مانا دەگەیەنێت و شاعیر دەبووایە لەجیاتی دوووبارە بەکارهێنانی هەندێک وشە، بەدوای وشەی دیکەدا بگەڕابایە.
دووەم: بەکارهێنانی وشەی مردن، بۆ هەر مەبەستێک بێت، شیاوی نێو دەقی منداڵان نییە، نابێت مردن بۆ هەر ئامانجێک بێت، بکرێتە شتێکی پیرۆز، یان تڕۆکراوی ناشیرن و ئومێدکوژ.
سێیەم: پڕ زانست و دژی دوژمنان هەروەکو کەوین، دوژمن چۆکی دا، لە ئێمە ئاڵا). ئەمانە داڕشتنێکن هەڵەیان تێدایە و کورد بەم شێوەیە واتا و وێنەی شیعری و ئاخاوتن بۆ تێگەیاندنی بەرانبەرەکەی بەکار ناهێنێت.
چوارەم: بەکارهێنانی وشەی مردن هێزی دەربڕین و مانا و پەیامەکان لاواز دەکات، ئەم جۆرە وشانە پاڵپشتی گەشەکردنی توانای منداڵ بۆ بەرهەمهێنانی بیرۆکە و فکر و کەسایەتی کاریگەری ئاشتیخواز و نەرم و نیان و ئاسوودە ناکات.
پێنجەم: کیشەی مردن لەنێو دەقی منداڵاندا بە شێوازی جیاواز ئاماژەی بۆکراوە، هەندێک وەکو نووسەر پسپۆر کاریان کردووە ئەم باسە وەکو باسێکی زانستی و کەلتووری بەکاربهێنن، بەڵام (مردن)ی بەکۆمەڵ وەکو لە دەقی (ئاڵا)دا بەکارهێنراوە، مردنی جەستەیی نییە، بەڵکو هێمایەکە بۆ قوربانی دان، لە کردەوەدا ئەمە بیرۆکەی نووسەرێکی بەتەمەنە، نەک منداڵێک.
شەشەم: ناونیشانی دەقە شیعرییەکە (سڵاو لە ئاڵا)یە، ئەمە ڕەهەندێکی بێ لێکدانەوە لای منداڵ دروست دەکات، کە کەسانێک (دەیانەوێت سڵاو) لەئاڵا بکەن، دیار نییە سڵاوەکە وەستانە لەژێر ئاڵا و ڕێورەسمی بەرزکردنەوەی ئاڵایە، یان ئاماژە و هێمایەکی واتاییە بۆ ڕێزگرتنی ئاڵا. لە ڕاستیدا بەکارهێنانی ناونیشان هاوکاری خوێنەر دەکات، بەئاسانی دەرگای دەق بکاتەوە، لەکاتێکدا لەنێو دەقەکەدا وێنە و وێنای (ڕێوڕەسمی بەرزکردنەوەی ئاڵا و سڵاو لێکردن) بەرجەسەت نەکراوە. ئەوەی هەیە (ئاماژەیە بە مردن و مانەوە و ڕەتکردنەوەی هاوکارانی دووژمن و سوارچاکی و چاکی و باشی ئەوانەیە کە دڵسۆزن و خودانی زانستن). واتە بەیەک بەستنەوەی (ناونیشان) و (نێوەڕۆکی دەقەکە و بابەتە بەکارهێنراوەکان بۆ خزمەتی ناونیشان وەکو پێکهاتەی ستراتیژی دەق) کاری هەرە سەرەکی دەقنووسە بۆ بەدیهێنانی هاوسەنگی و یەکسانی و تەواوکردنی یەکتر. نووسەر نابێت پەلە بکات و کۆنترۆڵی بابەتەکان لەدەست بدات و پەلەپەل بکات و چەندین بابەتی دیکە بێختە نێو بیرۆکە و ستراتیژی ناونیشانەکە. ئەمە وەکو ئەوە وایە ژوورێک دروست بکەیت و چەندین پەنجەرە و دەرگای ناپێویستی تێدا بکەیتەوە، کە هەم دیزاینی ژوورەکە تێک دەدات و هەم ئەم شتانە پێویست نین و بەکارناهێنرێن بۆ خزمەت و تێگەیشتن و ئاسوودەیی و جوانی لای کەسە بەکارهێنەرەکان.
تەنیا لە بەریتانیا و وڵاتە پێشکەتووەکانیش لە ڕووی کەلتوور و پەیوەندی کۆمەلایەتی و تێڕوانینی زانستی وەکو (براجیا ئاگارۆ) ئاماژەی پێکردووە و پێی وایە تاکو ئێستاش دایک و باوک دو دڵن لە چۆنیەتی گفتوگۆ لەگەڵ منداڵەکانیان لەبارەی مردنەوە، توانای تەوایان نییە بۆ تێگەشتن و چۆنیەتی چارەسەری دیاردەی مردن لای منداڵ. لەکاتێکدا ئەمە بابەتە وەکو ئاماژەمان پێکرد بۆ مەبەست و ئامانجێکی دیکەی سیاسی لە دەقە شیعرییە کوردیەکە بەکارهێنراوە.
سەرچاوەکان
د. امیمە جادو،قرآة حول الموت فی الادب الشعبی للاطفال ،
براجیا اغارو
سهیل عیساوی، الموت فی قصص الاطفال،
د. فاطمة اللواتی، فی ادب الطفال، https://qafilah.com/ar/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%AA-%D9%81%D9%8A-%D8%A3%D8%AF%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B7%D9%81%D8%A7%D9%84/
نظرة فی الموت والتعامل معە وعلاقتە بآدب الاطفال، https://www.karmel.co.il/%D7%A9%D7%95%D7%A0%D7%95%D7%AA/%D9%86%D8%B8%D8%B1%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D9%85%D8%B9%D9%87-%D9%88%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D9%87-%D8%A8%D8%A3%D8%AF%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B7%D9%81%D8%A7%D9%84
