شیعرى (نانۆ-Nano)، لاى هاشم سه‌ڕاج
زانا خەلیل/ شاعیر/ ئەلمانیا
نانۆ(Nano) له ره‌گ و ریشه‌دا وشه‌یه‌كى گریكییه، به ماناى (قزم_كورته باڵا) هاتووه، زاراوه‌ى نانۆ به ماناى به‌شێك له ملیار به‌ش دێت.. دوا به دواى كیلۆمه‌تر و مه‌تر و سانتیمه‌تر و ملیمه‌تر، یه‌كه‌یه‌كى پێوانه‌یىە بۆ پێوانه كردنى شته بچووكه‌كان، (دواى دۆزینه‌وه‌ى ئامێرى گه‌وره‌كه‌ر=زه‌ڕه‌بین) به‌كارهێنرا كه ئه‌ویش (مایكرۆمه‌تر)بوو، له‌گه‌ڵ دۆزینه‌وه‌ى نوێ كه پێوانه‌یان زۆر له مایكرۆمه‌تر بچووكتربوو، یه‌كه‌یه‌كیترى پێوانه‌یى داهێنرا به‌ناوى (نانۆمه‌تر) كه (یه‌ك مه‌تر به‌رانبه‌ر 1000000000یه‌ك ملیار نانۆمه‌تره)، به‌ڵام ته‌كنیكى نانۆ: زانستێكه گرینگى به ماده‌كان ده‌دات له‌سه‌ر ئاستى به‌شه بچووكه‌كان و ئه‌تۆمه‌كان، یه‌كێ له‌و لایه‌نانه‌ى كه ئه‌و زانسته لێى ده‌كۆڵێته‌وه بریتییه له هه‌وڵدان بۆ له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه و سه‌رله‌نوێ درووستكردنه‌وه‌ى ماده به شێوه‌یه‌كى دى، بۆ نموونه: ئه‌گه‌ر زێڕمان هه‌ڵوه‌شانده‌وه بۆ ئاستى نانۆ ئه‌وه خاسییه‌ته دیاره‌كانى خۆى له ده‌ست ده‌دات، ئه‌گه‌ر پارچه‌یه‌ك زێر بۆ (100) نانۆمه‌تر هه‌ڵبوه‌شێنینه‌وه ره‌نگه زه‌رده‌كه‌ى ده‌گۆڕێت بۆ پرته‌قاڵى و ئه‌گه‌ر بۆ (50) نانۆمه‌تر بچووكى بكه‌ینه‌وه ئه‌وا ره‌نگه‌كه‌ى ده‌بێته سه‌وز، ئه‌گه‌ر هێشتا وردترى بكه‌ین، ئه‌وه گۆڕانى زیاترى به‌سه‌ر دادێ، لێره‌وه زاناكان هه‌وڵده‌ده‌ن ماده‌یه‌كى باشتر له زێڕ، له‌و ورده مادانه درووست بكه‌ن، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه زانستى پزیشكى پشكى سه‌ره‌كى به‌ركه‌وتووه له‌و دۆزینه‌وه‌یه‌دا و زانایانى ئه‌و بواره ده‌یانه‌وێ له‌و رێگه‌یه‌وه چاره‌سه‌رى ئه‌و جۆره نه‌خۆشییانه بدۆزنه‌وه كه تا ئێستا مرۆڤایه‌تى نه‌یدۆزیته‌وه.. له‌وه‌ش زیاتر زاناكان گه‌یشتوونه‌ته ئه‌و بڕوایه‌ى كه چاخى ئێستامان به سه‌ده‌ى نانۆ ده‌ناسرێت، چونكه له ته‌واوى بواره‌كانى ژیاندا كاریگه‌ریى خۆى ده‌بێ.
(هاشم سه‌ڕاج)ى شاعیریش له‌ناو شیعرى كوردیدا به‌ر له‌هه‌ر شاعیرێكیدى چه‌ند ئه‌زموونێكى له ژێر ئه‌و (تایتله- شیعرى نانۆ) و به هه‌مان خاسییه‌ته‌كانى ئه‌و ستایله شیعرییه بڵاوكردۆته‌وه
وه‌ك دیاره ئه‌و زاراوه‌یه له زانسته‌وه هاتۆته نێو شیعر و له‌و دواییانه ستایلێكى شیعرى هاتۆته ئاراوه كه به شیعرى نانۆ ده‌ناسرێت و (هاشم سه‌ڕاج)ى شاعیریش له‌ناو شیعرى كوردیدا به‌ر له‌هه‌ر شاعیرێكیدى چه‌ند ئه‌زموونێكى له ژێر ئه‌و (تایتله- شیعرى نانۆ) و به هه‌مان خاسییه‌ته‌كانى ئه‌و ستایله شیعرییه بڵاوكردۆته‌وه.
له مێژووى شیعردا چه‌ندین رێبازى شیعرى بوونى هه‌یه، كه دواجار به‌رهه‌مى زۆر له شاعیران پۆلێن ده‌كرێن و به هۆى خاسییه‌ته هاوبه‌شه‌كانیانه‌وه یا به‌شێك له خاسییه‌ته هاوبه‌شه‌كانییانه‌وه ده‌یانخه‌نه نێو چوارچێوه‌ى رێبازێكى ئه‌ده‌بى، به پێچه‌وانه‌شه‌وه به‌رهه‌مى شاعیرانێك هه‌ن كه هه‌موو رێبازه شیعرییه‌كان به هى خۆیانیان ده‌زانن و هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و خاسییه‌تانه‌یان لێ هه‌ڵكڕێنن كه ئه‌وان له رێبازه‌كه‌ى خۆیان په‌یڕه‌وى لێ ده‌كه‌ن، وه‌ك ((رامبۆ 1854 – 1891)) كه شیعره‌كانى ده‌خه‌نه ناو چوارچێوه‌ی رێبازه‌كانى ره‌مزى و په‌رناسى وئیمپرێسیۆنیستى و سوریالى و ..تاد
یه‌كه‌مین تایبه‌تمه‌ندى ته‌كنیكى كه شیعرى نانۆ له زاراوه‌ى (نانۆى زانستییه‌وه) وه‌ریگرتووه، دابه‌شكردنى شیعره بۆ پارچه‌ى بچووك بچووك، كه به قسه‌ى شاعیرى عێراقى (ئه‌سعه‌د ئه‌لجبورى) نابێ هه‌ر به‌شێك له (5) وشه زیاتر بێ و ئه‌و شێوازه، كورتترین شێوازى شیعرنووسینه له مێژووى شیعردا، ئه‌گه‌رچى ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه ته‌كنیكییه له شیعردا، به‌ر له ده‌ركه‌وتنى شیعرى نانۆ و له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و رێبازه له‌ناو شیعرى جیهانى و شیعرى كوردیشدا بوونى هه‌یه، بۆ نمونه له شیعرى گه‌ڵاكانى سه‌رشۆسته‌ى (دڵشاد عه‌بدوڵڵا) كۆمه‌ڵێك نمونه‌ى له‌و جۆره به‌رچاو ده‌كه‌وێ:
(ئێواره چاوێكه دواى ته‌ماشاكردنێكى دوور ده‌نوێ.. راڤه به‌رد راڤه بكه‌ى نابێته شاخ.. گه‌وره‌بوون له دڵۆپێكه‌وه بڕۆى ده‌گه‌یته ده‌ریا..بازنه خاڵ دوورترین دیمه‌نى بازنه‌یه..)
به‌ر له ده‌ركه‌وتنى شیعرى نانۆ و له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و رێبازه له‌ناو شیعرى جیهانى و شیعرى كوردیشدا بوونى هه‌یه، بۆ نمونه له شیعرى گه‌ڵاكانى سه‌رشۆسته‌ى (دڵشاد عه‌بدوڵڵا)
نمونه‌ى له‌و ستایله له كورتبڕى كه (به‌شێك له هه‌موو) نه‌گاته (5) وشه لاى (جه‌لال به‌رزنجى) شاعیر له شیعرى (له رێگاى گه‌ڕانه‌وه‌م بۆ زێد) به‌و شێوه‌یه:(مرۆڤایه‌تى ناوى نهێنى خوداوه‌نده..رووبار هه‌میشه له‌شى نه‌رمترمان پێ ده‌دات..زه‌ریا له ته‌نیاییدا وا شێت ده‌بێت..كات هێشتا له سه‌رت وه‌ستاوه)..ئه‌مه جگه له‌و خاسیه‌تى كورتبڕییه خاسیه‌تێكیتریش له‌و چه‌ند نمونه‌یدا هه‌ن كه هه‌ڵگرى خاسیه‌تێكیترى شیعرى نانۆن ئه‌ویش پێناسه‌كردنى شته‌كانن، وه‌ك دیاره له هه‌ردوو شیعرى(گه‌ڵاكانى سه‌رشۆسته و له رێگاى گه‌ڕانه‌وه‌م بۆ زێد)دا پێناسه‌ى ئه‌و وشانه‌كراون:(ئێواره، راڤه، گه‌وره‌بوون، بازنه، مرۆڤایه‌تى، زه‌ریا، رووبار، كات..تاد).. به‌ڵام ئه‌وه‌ى كه شیعرى نانۆى هاشم سه‌ڕاج له‌و دوو شیعره جیاده‌كاته‌وه بریتییه له‌وه‌ى كه:
1-وه‌ك پرۆژه‌یه‌كى ته‌واو به هه‌موو خاسیه‌ته‌كانى نانۆ له هه‌موو پارچه‌كاندا ئه‌و شیعره‌ى بڵاو كردۆته‌وه، به دیوێكیدى ئه‌و به ئاگادارییه‌وه له‌و رێبازه ئه‌و كاره‌ى كردوه و په‌یڕه‌وى له‌و رێبازه كردووه..
2- شیعره‌كه‌ى له ژێر ئه‌و ناونیشانه‌دا بڵاوكردۆته‌وه (شیعرى نانۆ) كه ده‌یسه‌لمێنێ ئه‌و شیعره سه‌ر به‌و رێبازه شیعرییه‌وه‌یه.. به پێچه‌وانه‌وه له هه‌ردوو شیعرى (گه‌ڵاكانى سه‌رشۆسته و له رێگاى گه‌ڕانه‌وه‌م بۆ زێد)دا هه‌موو بڕگه‌كان هه‌ڵگرى هه‌موو خاسیه‌ت و تایمه‌تمه‌ندییه‌كانى شیعرى نانۆ نین و له ژێر ئه‌و تایتله (شیعرى نانۆ) بڵاو نه‌كراونه‌ته‌وه و نه‌یانخستۆته چوارچێوه‌ى رێبازێكى شیعرى دیاریكراو.
(شیعرى نانۆ)ى هاشم سه‌ڕاجى شاعیر كه له ژماره(1296)-31/03/2012ى رۆژنامه‌ى هه‌ولێر بڵاوكراوه‌ته‌وه، شیعرێكى دابه‌شكراوه به‌سه‌ر پارچه‌ى بچووك بچووك كه درێژترین پارچه‌ى شه‌ش وشه‌یه:
زاراوه‌ى نانۆ له زانسته‌وه هاتۆته ناو شیعر، ئێستا وه‌ك رێبازێكى شیعرى له لایه‌ن شاعیرانه‌وه په‌یڕه‌وى لێ ده‌كرێ
(گه‌رماو شوێنگه‌ى فه‌نتازیاى كه‌ف و خرۆشان و یوریایه..لاڵانه‌وه نزایه‌كى سپییه چه‌شنى نه‌وره‌س باڵده‌گرێ..)
له پارچه بچووكه‌كانیدى كه به هه‌موویان (65) به‌ش یا په‌ره‌گرافى كورتن، به‌شه‌كان له (5) وشه تێپه‌ڕ ناكه‌ن بۆ درووستكردنى پارچه‌یه‌كى شیعرى..دووه‌م تایبه‌تمه‌ندى له شیعرى نانۆ لاى هاشم سه‌ڕاج كه په‌یوه‌ست بێ به داهێنانه زانستییه‌كه‌ى نانۆ و شیعر، بریتییه له، له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى ماده‌كان و سه‌ر له نوێ درووستكردنه‌وه‌یان به شێوازێكیتر و داهێنانى شتێكیتر كه دووره له پێناسه‌ى زانستى وشه‌كان و به‌ره‌و شیعر بردراون،(خۆڵ، قاوه‌ى چایخانه‌ى گه‌ردوونه..كۆمپیوته‌ر په‌لكه‌زێرَینه‌ى ئاسۆى وه‌رزێكى ئه‌لكترۆنییه.. تاد) بێگومان له هه‌ر (65) پارچه‌دا دوو پارچه‌یان لاى هاشم سه‌ڕاج ناكه‌ونه خانه‌ى پێناسه‌كردن،(وه‌ره به یه‌كه‌وه له خڵته‌ى زماندا نیشته‌جێبین…ئه‌مڕۆ پێڵاوم به جوانترین كراسم سڕییه‌وه) ئه‌وانیدى هه‌موویان بریتین له پێناسه‌ى ئه‌و وشانه: ( ژیان، زۆپا، چه‌قۆ، مه‌رگ، كه‌وچك، جیهان، گه‌ردوون، شه‌رم، گه‌رماو، ئیرۆتیك، ترس، كات، مرۆڤ، سه‌ماوه‌ر، بێده‌نگیى، جوانیى، هزر، هه‌ڵچوون، گریان.. تاد)..وه‌ك دیاره پێناسه‌كردن تایبه‌تمه‌ندیێكى دیارى ئه‌و رێبازه‌یه له شیعرى نانۆ لاى سه‌ڕاجى شاعیر، دیاره ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه له شیعرى نانۆى عه‌ره‌بى و لاى شاعیره عه‌ره‌به‌كانیش بوونى هه‌یه، چه‌ند نمونه‌یه‌ك له شیعرى نانۆى عه‌ره‌بى كه بریتین له پێناسه‌كردنى شته‌كان: (عه‌نكه‌بوت بێ مۆڵه‌ت ماڵى له گۆشه‌یه‌كى ژووره‌كه‌م چێده‌كا… رێگاكان، رێگا كورته له‌به‌رده‌مم، درێژه له‌به‌رده‌م مێرووله‌دا- سه‌مه‌ر عه‌بدولجابر)، (برووسك ئازادم ده‌كا له ترسه‌كانم..ریاز عه‌بدولواحد)، (خه‌وتن گۆڕێكى كراوه‌یه..له‌بیركردن یادگه‌یه‌كه له ده‌ره‌وه‌ى بازنه..رئبال الجبوری).
تایبه‌تمه‌ندییه‌كیدى كه جێى سه‌رنجه له‌و شیعره‌دا، هه‌وڵدراوه هه‌ندێ وشه به‌كار بهێنرێ و پێناسه‌ى نوێتر و جیاترى پێ بدرێ و به‌ره‌و شیعرییه‌ت ببردرێ كه باو نین له شیعردا، ئه‌گه‌ر بێت و له‌نێوان باو و باو نه‌بوونى پێناسه‌كان پۆلێنێك بكه‌ین ئه‌وا ده‌توانین به‌سه‌ر دوو گروپ یا زیاتر دابه‌شییان بكه‌ین:
گروپى یه‌كه‌م (باو).. مه‌به‌ست له باو لێره‌دا ته‌نیا په‌یوه‌ندى به‌وه‌وه هه‌یه كه زۆرجار ئه‌و وشانه له شیعردا پێناسه كراون و به‌ره‌و شیعر و شیعرییه‌ت براون، به‌ڵام بێگومان چۆنییه‌تى پێناسه‌كان له یه‌كێك بۆ یه‌كێكیدى گۆڕاوه و ده‌شگۆڕێ، زۆر جار ده‌شێ دنیایه‌كیدى بۆ پێناسه‌كردنى (جوانیى) به نمونه، له شاعیرێكى نوێ بخوێنینه‌وه كه هه‌رگیز له رابردوودا كه به هه‌زاران جار باسیكراوه به‌و شێوه‌یه نه‌بووبێ.. لێره‌دا مه‌به‌ست له‌و پۆلێن كردنه زیاتر په‌یوه‌ندى به زۆر باسكردنى ئه‌و وشانه و كه‌متر باسكردیانه‌وه هه‌یه له شیعر: (ژیان/ مه‌رگ/ گه‌ردوون/ جیهان/ ترس/ مرۆڤ/ جوانیى/ مه‌رگ/ ته‌مه‌ن/ ماچ/ بوون/ جوانیى/ رۆح/ شیعر/ گریان/ ئاگر/ بیابان/ چیا/ به‌فر.. تاد)، مه‌به‌ست له به‌شه‌كه‌یدى كه به ناباو ناوم برد، ئه‌ویش به‌و مانایه نییه كه هه‌رگیز به‌كار نه‌هاتبن، به‌ڵام له‌و شیعره‌دا زۆر زیاتر به‌رچاو ده‌كه‌ون و جۆره رۆحیه‌تێكیدیان داوه‌ته ئه‌تمۆسفێرى ئه‌و شیعره، كه خوێنه‌ر له كاتى خوێندنه‌وه‌یدا ئاسایى وه‌ریناگرێ و به‌شێوه‌یه‌كى جیاتر له گروپى یه‌كه‌م هه‌ڵوه‌سته‌ى له‌سه‌ر ده‌كات و رووبه‌ڕووى پرسیارى ده‌كات، وه‌ك وشه‌كانى: (زۆپا/ چه‌قۆ/ كه‌وچك/ گه‌رماو/ سه‌ماوه‌ر/ كۆمپیوته‌ر/ فڕۆكه/ شخارته/ ته‌پڵ/ كه‌ڵه‌شێر/ قاز..تاد).. من وایده‌بینم تێكه‌ڵكردنى ئه‌و دوو گرووپه وشه‌یه بۆ راگرتنى به‌ڵانسى شیعره‌كه‌یه له‌نێوان سه‌رله‌نوێ پێناسه‌كردنه‌وه‌ى ئه‌و وشانه‌ى كه زۆر پێناسه‌كراون، له‌گه‌ڵ ئه‌و وشانه‌ى كه كه‌متر له لایه‌ن شاعیرانه‌وه هه‌وڵى بردنیان به‌ره‌و شیعرییه‌ت دراوه، بێگومان ئه‌گه‌ر ته‌نیا پێناسه‌ى گروپى یه‌كه‌مى وشه‌كان كرابووا كه ئه‌و وشانه‌ن زیاتر له ئه‌ده‌بیاتدا باسكراون یا گروپى دووه‌م كه كه‌متر باسكراون شیعره‌كه به‌و شێوه‌ى ئێستا نه‌ده‌بوو، ئه‌و كات خوێنه‌ر شێوه خوێندنه‌وه‌یه‌كى جیاترى ده‌بوو له‌وه‌ى ئێستا.. وه‌ك ئه‌و نمونه‌یه‌ى(عبد ربه محمد سالم اسلیم) كه زۆر به زه‌قى به‌شه‌كانى كۆمپیوته‌رى له شیعرى نانۆ به‌كار هێناوه كه دواجار به بۆچوونى من له ئێستاتیكا و شیعرییه‌تى شیعرى نانۆى كه‌مكردۆته‌وه: Enterله رێڕه‌وه‌كانى عه‌شقدا ده‌په‌ڕمه‌وه… Deleteده‌رده‌چم… Homeره‌نگێكى بێ لایه‌ن… Del قه‌ڵه‌مێكى كۆچكردوو… Endهه‌ڵاتنى باهۆز.. Back Spaceئاوابوونى خۆر…+ بایه‌كى رووت.. Scroll Lock له بنه‌وه‌دا غوربه‌ت ده‌هاڕم..تاد).. وه‌ك ئاماژه‌م پێ كرد له شیعرى نانۆى هاشم سه‌ڕاجدا ئه‌و به‌ڵانسه راگیراوه و وه‌رگر شیعر ده‌خوێنێته‌وه.
ئه‌نجام:
ئه‌و جۆره ستایله به‌ر له ده‌ركه‌وتنى شیعرى نانۆ بوونى هه‌بووه له شیعردا.
زاراوه‌ى نانۆ له زانسته‌وه هاتۆته ناو شیعر، ئێستا وه‌ك رێبازێكى شیعرى له لایه‌ن شاعیرانه‌وه په‌یڕه‌وى لێ ده‌كرێ.
له شیعرى كوردیدا، هاشم سه‌ڕاجى شاعیر به‌ر له هه‌ر شاعیرێكیدى ئه‌و ستایله‌ى له ژێر ناونیشانى شیعرى نانۆ به په‌یڕه‌وكردنى خاسیه‌ته‌كانى ئه‌و شێوازه، ئه‌زموون كردووه.
ئه‌وستایله له شیعردا كورتترین شێوازى شیعره، كه كورتبڕى مه‌رجێكه بۆ ئه‌وه‌ى ببێته شیعرى نانۆ.
شیعرێكى به‌ش به‌ش كراوه.
لاى هاشم سه‌ڕاج پێناسه كردنى وشه‌كان له كورتترین هه‌ناسه‌دا دیارترین خاسییه‌تى شیعرى نانۆیه.
هه‌وڵیداوه ئه‌و وشانه‌ى كه له شیعردا زۆر به كار نه‌هاتوون به‌ره‌و شیعریه‌ت و شیعریان ببا.
له‌نێوان ئه‌و وشانه‌ى كه زیاتر به‌كارهاتوون و (ئه‌زه‌لین وه‌ك ژیان و مردن و جوانیى و عیشق و تاد) له شیعردا له‌گه‌ڵ ئه‌و وشانه‌ى كه‌متر به‌كار هاتوون به‌ڵانسێكى راگرتووه، كه ئه‌وه‌شیان شیعره‌كه‌ى نه‌گه‌یاندۆته نامه‌ئلوفیه‌تێكى زێده‌ڕۆ.
له‌و وتاره‌دا زیاتر باسم له ده‌ركه‌وتنى ئه‌و رێبازه و لایه‌نى ته‌كنیكى كردووه، شیعرییه‌ت و ئاستى شیعره‌كه له رووى شیعریه‌ت و جیهانبینى و …تاد پێویستى به لێكۆڵینه‌وه‌ى ورد و فراوان هه‌یه، هیوادارم كه‌سانى پسپۆر له‌و بواره‌دا كارى له‌سه‌ر بكه‌ن.
سه‌رچاوه‌كان:
-رۆژنامه‌ى هه‌ولێر، ژماره: (1296)..31/03/2012 شیعرى نانۆ/هاشم سه‌ڕاج.
– (كۆشیعرى 2 ) دڵشاد عه‌بدوڵڵا، ده‌زگاى ئاراس 2010
-هه‌وڵدانێكى تر بۆ گرتنى مه‌وداكان، جه‌لال به‌رزنجى، ده‌زگاى ئاراس،2009
-قصائد النانو نصوص بین خگ المعجمی وخگ النحو .. عبدالمگلب عبدالله
