بزووتنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی کوردی!
سەید ھاشمی ھیدایەتی
وه‌ک زانایان باسیان کردووه نه‌ته‌وه، به ده‌وڵه‌ت دروست ده‌بێت. نه‌ته‌وه‌ی بێ ده‌وڵه‌ت نابێت به نه‌ته‌وه، مه‌گه‌ر پێشتر ده‌وڵه‌تی بوو بێت و دوایی داگیرکه‌ران له ته‌ختی ده‌سه‌ڵات دایان به‌زاند بێت. وه‌ک ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی له ماد جیابوونه‌ته‌وه، بۆ نموونه کورد که نه‌ته‌وه‌یه‌که به درێژایی بیست و حه‌وت سه‌ده، که به‌داخه‌وه له حاڵی حازردا ده‌وڵه‌تی نییه و بێ ده‌سه‌ڵات ماوه‌سه‌و! هه‌رێمێکی نیوه و ناته‌واو له ئێراق نه‌بێت که ئه‌ویش نه‌یاران و هه‌ندێ کوردی نه‌زان تێده‌کۆشن له‌ناوی به‌رن!
لێره‌دا نامه‌وێت سه‌ری ئه‌و زه‌خم و برینه کۆنه بکه‌مەوە و به لێدوان له‌و باره‌وه، له‌و دۆخه ناحه‌زه‌دا، هۆگرانی نه‌ته‌وه، بخه‌مه گیان یه‌کتری و خۆم و ئه‌وانیش، دوژمن دڵشاد بکه‌ین و ئه‌و زامه ناسۆره بکۆلێنمه‌وه. به‌س ده‌مهه‌وێت بڵێم پێش هه‌بوونی ده‌وڵه‌ت، بۆ نه‌ته‌وه دروست کردن، یان سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی دووباره‌ی نه‌ته‌وه، هه‌ندێک پێش ویست و پێش نیاز هه‌یه که گرینگترینیان “فه‌رهه‌نگه و خواستی هاوبه‌ش”، واتا هاودڵی بۆ پێکه‌وه ژیانی خه‌ڵک. دیاره به بێ ڕۆڵگێڕانی فه‌رهه‌نگی ڕه‌سه‌ن و به‌هێزی نه‌ته‌وایه‌تی که زۆرینه‌ی ئه‌و خه‌ڵکه لایه‌نگر و داواکاری بن، نه نه‌ته‌وه دروست ده‌بێت نه ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی!
ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه ئه‌گه‌ر بکرێنه بنه‌ما بۆ دروست کردنی چه‌تری بیر و باوه‌ڕی نه‌ته‌وایه‌تی، بێ گومان زۆر له‌و کێشه بێ قازانج و وێرانکه‌ره‌ی ناوخۆییمان دوایی پێ دێت
بۆ ئه‌وه‌ی چوارچێوه‌یه‌کی بڕوا پێکراو له باره‌ی فه‌رهه‌نگی کوردایه‌تی بخه‌مه به‌ر چاو، ئاماژه به چه‌ند خاڵی زۆر گرینگ ده‌که‌م. تاکوو بۆمان ڕوون ببێته‌وه به بێ ناسینی تایبه‌تمەندییه‌کانی فه‌رهه‌نگی خۆمان ناتوانین ئاڵا هه‌ڵگری مافی نه‌ته‌وایه‌تی بین. ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه ئه‌گه‌ر بکرێنه بنه‌ما بۆ دروست کردنی چه‌تری بیر و باوه‌ڕی نه‌ته‌وایه‌تی، بێ گومان زۆر له‌و کێشه بێ قازانج و وێرانکه‌ره‌ی ناوخۆییمان دوایی پێ دێت. دیاره ناوه‌زێڵه‌ی فه‌رهه‌نگ، زمانه. بۆیه زمان وه‌ک خۆشه‌ویستترین به‌شی فه‌رهه‌نگ توانیویه‌تی و ده‌توانێت به‌ره‌ی لایه‌نگرانی مافی نه‌ته‌وایه‌تی یه‌کگرتووتر و به‌هێزتر و هه‌روه‌ها به‌ربڵاوتر بکات.
به‌خته‌وه‌رانه، وه‌ک حه‌قیقه‌تێکی حاشا هه‌ڵنه‌گر، ئاشکرای دۆست و دوژمنه که کورد زمانی یه‌کگرتووی هه‌یه و مێژوو و واقعییه‌تی کۆمه‌ڵگای ئێستای کورده‌واریش بۆ ئه‌م حه‌قیقه‌ته شایه‌ت و گه‌واهی ئێمه‌ن. زمانی جه‌ماوه‌ری کورده‌واری به زاراوه‌گه‌ل جۆراوجۆریه‌وه، زمانێکه که پێی ده‌ڵێن زمانی کوردی. گه‌رچی نه‌یاران و هه‌ندێک نه‌زانی ناوخۆ، که‌تمانی ده‌که‌ن. به‌ڵام تۆ له هه‌رکه‌س پرسیار بکه‌یت: کرمانج یان سۆرانی یان که‌ڵهوڕی، هه‌ورامی، له‌ک و ئه‌رده‌ڵانی چ زمانێکن پێت ده‌ڵێن کوردییه. ئه‌مه بناغه‌ی فه‌رهه‌نگی هاوبه‌شی کورده.
دیاره فه‌رهه‌نگ ته‌نیا زمان نییه، به‌ڵکوو زۆر لایه‌نی تری هه‌یه وه‌ک کرده‌وه و ڕه‌فتاری هاوبه‌ش له بواری خوارده‌مه‌نی، جل و به‌رگ، خانووسازی، هاتوچۆ و شادی و شیوه‌ن و ته‌واوی لایه‌نه‌کانی تری ژیان. به‌شی تری فه‌رهه‌نگ چۆنییه‌تی بیرکردنه‌وه و ئه‌ندێشه و بۆچوون و تێڕوانین بۆ ژیانه. یان ئه‌و ناسنامه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ی که کوردی پێوه ده‌ناسن وه‌ک شوجاعه‌ت و میوانداری و به ئه‌مه‌گداری و شتی وا!
هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی به بێ هاودڵی و هه‌ست کردن به برایه‌تی و خزمایه‌تی و هاوخوێنی و هاوماڵی به دی نایێت
له هزر و شێوه تێفکرینی نوێی ئیستراتێژیکدا بابه‌تێکی زۆر گرینگ هه‌یه به ناوی ڤیژن، پرسپێکتیڤ، که به زمانی کوردی پێ ده‌ڵێین به‌رژه‌وه‌ند: به‌و مانایه که هه‌موو یان زۆرینه‌ی خه‌ڵکی ناوچه و وڵاتێک ئامانجێکی زۆر دوورودرێژی هاوبه‌شیان هه‌بێت که گشتیان بۆ به‌دیهێنانی ئه‌و ئامانج و گه‌یشتن به‌و به‌رژه‌وه‌ندییه، به دڵ و به گیان، تێبکۆشن. ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییه یان ئه‌و ئامانجه دوورودرێژه، نیازی به هاودڵی، هاوفیکری و هاوکاری و تێکۆشانی هاوبه‌ش هه‌یه. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته پێویسته گشت، یان زۆرینه‌ی ئه‌و خه‌ڵکه خۆیان له ژێر چه‌ترێکدا ببیننه‌وه که هه‌رکامه‌یان خۆی به خاوه‌ن و به‌شداری ئه‌و چه‌تره بزانن! ده‌کرێت به‌م چه‌تره هاوبه‌شییه بڵێین هه‌ستی هاوبه‌شی نه‌ته‌وایه‌تی. دیاره هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی به بێ هاودڵی و هه‌ست کردن به برایه‌تی و خزمایه‌تی و هاوخوێنی و هاوماڵی به دی نایێت. بۆیه به‌س فه‌رهه‌نگ ده‌توانێت ئه‌و هاودڵییه پێک بێنێت!
له‌ڕاستیدا ناتوانین حاشای لێ بکه‌ین که به هۆی زۆر کاره‌ساتی جۆراوجۆره‌وه کورد ساڵەھای ساڵه له‌و هه‌ستی هاوبه‌شی نه‌ته‌وایه‌تییه دوور که‌وتۆته‌وه، یان ئه‌گه‌ر هه‌ستی پێکراوه ناسنامه‌یه‌کی بڕوا پێکراو و قبووڵکراو له لایه‌ن زۆرینه‌ی کورده‌کانه‌وه به ده‌سته‌وه نه‌بووه. واتا جۆرێک خودئاگاهی ئێتنیکی به‌رفراوان له نێو هه‌موو کورده‌کاندا پێک نه‌هاتووه.
هه‌روا که مێژوو باسی ده‌کات و بۆ خۆمانیش تا ڕاده‌یێک چاومان لێ بووه، پێشتر به‌هۆی هه‌ستی تایفه‌گه‌ری و بیری عه‌شایرییه‌وه کورد له ناوخۆدا به درێژایی مێژوو ناکۆکی و ئاڵۆزی و دووبه‌ره‌کی و چه‌ند به‌ره‌کی بووه و هه‌ر ڕۆژ به بیانوویێکه‌وه دژ به یه‌کتر ڕاوه‌ستاون و براکوژییان کردووه! هێشتا شوێنی پێی ئه‌و ناکۆکییانه دیاره و به ته‌واوی له کۆمه‌ڵگەی کوردی نه‌سڕیاوه‌سه‌و. پاشان له دونیای مۆدێڕنیشدا که کورد له‌گه‌ڵ ئه‌ندێشه‌ی مۆدێڕنیته ڕووبه‌ڕوو بووه حیزبایه‌تی ناته‌واوی تێکڵاوی تایفه‌گه‌ری و عه‌شایربازی، که ئه‌میش به شێوه‌یه‌کی تر بووه‌سه باییس درێژه‌دان به‌و دوو به‌ره‌کێ و چه‌ند به‌ره‌کییه. بیرو بۆچوونه ئایدیۆلۆژییه‌کانی چه‌پی مارکسی و ئیسلامیش وه‌ک چه‌ترێکی ڕه‌ش ئه‌و چه‌ن به‌ره‌کییه‌ی به‌هێزتر کردووه.
دیاره تا ئه‌و ڕۆژه‌ی کورده‌کان، له هه‌ر کوێ ده‌ژین له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی هاوبه‌ش یه‌ک نه‌که‌ون و هه‌روا خۆیان بده‌ن به ده‌ستی بیرو بۆچوونی عه‌شایری و ئایدیۆلۆژیا جۆراوجۆره‌کان و حیزبایه‌تییه‌وه ناتوانن یه‌ک ده‌نگ و یه‌ک ده‌س بن بۆ زیندووکردنه‌وه یان دروست کردنی بنه‌مایه‌کی پته‌و بۆ نه‌ته‌وه
سه‌رباری ئه‌مانه‌یش په‌خش و بڵاو کردن و جیاکردنه‌وه و به‌شبه‌ش کردنی کورده‌کان له چوار وڵاتی جیاجیادا که به بۆنه‌ی جیاوازی سیاسه‌ته‌کانی ده‌سه‌ڵات له‌و وڵاتگه‌له تا ئه‌نازه‌یێک هه‌ست و بیرو بۆچوونی کورده‌کانی له‌و چوار وڵاته‌ی لێک بڕیوه و جیای کردۆ‌سه‌و. تا ڕاده‌یێک قازانجی هاوبه‌شیان بۆ یه‌کتر نه‌دیوه و زۆر جار دژی قازانجی یه‌کتر شه‌ڕیان کردووه. تیکنۆلۆژیا و ده‌سکه‌وته‌کانی ئه‌ویش جۆراوجۆری و جیاوازیگه‌لێکی له‌ناو کورددا پێک هێناوه. هه‌موو ئه‌مانه بوونه‌ته باییس جیاوازی بیر و بۆچوون و ناهاودڵی و نایه‌کگرتوویێکی وێرانکه‌ر له ناو کورددا. زۆر له‌مانه به جێی ئه‌وه‌ی یاریده‌دەری کورد بن بۆ پێشکه‌وتن وه‌ک کۆسپی سه‌ر ڕێگای کورد بۆ پێکهاتنی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی هاوبه‌ش، ڕۆڵی خۆیان ڕه‌خساندووه و ده‌یڕه‌خسێنن.
بۆیه وه‌ک کارناسێکی زانستی ستراتێژی و گه‌شه، لام وایه کورد به گشتی و ڕۆشنبیران و چالاکانی مه‌ده‌نی و کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی، به تایبه‌ت، له سه‌ریانه ئه‌و پێش ویست و پێش نیازگه‌له بخه‌نه به‌رچاو و بۆ ئاماده کردنی کۆمه‌ڵگای کوردی بۆ گه‌یشتن به ئامانجی “نه‌ته‌وه – ده‌سه‌ڵات”، پێداگرانه تێبکۆشن. دیاره تا ئه‌و ڕۆژه‌ی کورده‌کان، له هه‌ر کوێ ده‌ژین له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی هاوبه‌ش یه‌ک نه‌که‌ون و هه‌روا خۆیان بده‌ن به ده‌ستی بیرو بۆچوونی عه‌شایری و ئایدیۆلۆژیا جۆراوجۆره‌کان و حیزبایه‌تییه‌وه ناتوانن یه‌ک ده‌نگ و یه‌ک ده‌س بن بۆ زیندووکردنه‌وه یان دروست کردنی بنه‌مایه‌کی پته‌و بۆ نه‌ته‌وه. ئه‌م باسه بۆیه زۆر گرینگ دێته به‌ر چاوم که دوو واقعییه‌تی ئاشکرا ( که‌م هێزی یان بێ هێزی کورد – سیاسه‌ته‌کانی هێزه جیهانییه‌کان ) یاریده‌دەری کورد نین بۆ وه‌ده‌س هێنانی ده‌سه‌ڵات، که‌وایه پێش هه‌موو شتێک کورد ده‌بێ زۆر ژیرانه تێبکۆشێت هه‌ر هۆیێکی دروست که‌ری دووبه‌ره‌کی و چه‌ند به‌ره‌کی ناوخۆیی بسڕێته‌وه یان که‌م هێزیان بکات. به واته‌یێکی تر ئه‌مه‌وێت زۆر ڕوون و ئاشکرا ده‌ری بخه‌م کورد تا ئه‌و ڕۆژه‌ی نه‌توانێت یه‌کگرتوویی ناوخۆیی ( انسجام دروونی ) له‌نێو سه‌رجه‌می کورده‌کاندا دروست بکات ئاسیاو هه‌ر به‌م جۆره ده‌چه‌رخێت و نه‌یاران و ده‌سه‌ڵاته‌کانی ناوچه و زل هێزه‌کانیش له‌و دوو به‌ره‌کی و چه‌ن به‌ره‌کییه‌ی نێو کورده‌کان، بۆ تێکشکاندنی هێزه نه‌ته‌وه‌یی خوازه‌کان که‌ڵک وه‌ر ده‌گرن و کورد ناتوانێت خۆی ببێت به خاوه‌نی ده‌سه‌ڵاتی شه‌رعی و مه‌ده‌نی و دێموکراتیک!
بۆیه لام وایه کورد جووڵانه‌وه و بزووتنه‌وه‌یێکی هاوبه‌ش، نه‌ترسانه و لێ بوردووییانه‌ی فه‌رهه‌نگی پێویسته. ده‌بێت بۆ پێکهێنانی ئه‌م پێش نیازگه‌له، لێبووردووانه بکۆشێت تا له سه‌ر ئه‌و بنه‌ما هه‌نگاو هه‌ڵبگرێت و بوێرانه له به‌رانبه‌ر بشێونه‌کاران و گێره شێوێنه‌کاندا ڕابوه‌ستێت. ئه‌کرێت ناوی ئه‌و بزووتنه‌وه بنێین ” بزووتنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی – نه‌ته‌وه‌یی کورد”.
به‌و قه‌ناعه‌ته گه‌یشتووم که بێ گه‌شه‌ی فه‌رهه‌نگی گه‌یشتن به گه‌شه‌ی ئابووری و ڕامیاری مه‌حاڵه
که کوردی شاره‌زا له فه‌رهه‌نگ و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی نه‌ته‌وه‌یی توانی به‌ره‌و ئه‌م ئامانجه گه‌وره هه‌نگاو هه‌ڵ بنێت ده‌توانین چاوه‌ڕوانی ئه‌وه بکه‌ین به‌ره‌به‌ره و ورده‌ورده خه‌ریکی ئیشی دیپلۆماتیکیش بێت. و بۆ خۆ ڕێکخستن له‌گه‌ڵ لایه‌نگرانی مافی به‌شه‌ر و دیموکراسی خوازانی ناوچه و جیهان و نه‌ته‌وه هاوسێییه‌کان و ده‌سه‌ڵاته‌کانی ناوچه‌و زل هێزه‌کان تێبکۆشێت و به گشتی خه‌ریکی یارگیری و یاربژێری بێت و به‌ره‌و به‌هێز بوون بۆ وه‌ده‌س هێنانی ده‌سه‌ڵاتی ڕاسته‌قینه هه‌نگاو هه‌ڵبگرێت.
یه‌کگرتنی چالاکییه‌کان نیازی ئه‌م قۆناغه‌یه. دیاره ئه‌مانه‌یش نیازی به گه‌ڵاڵه و پلان و به‌ڕێوبه‌رایه‌تی و سه‌بر هه‌یه. ئه‌زموونی سه‌د ساڵی ڕابووردوویش ئه‌وه‌مان پێ ڕاده‌گه‌یه‌نێت که کورد له ته‌واوی ئه‌و قۆناغانه‌‌دا ڕه‌فتاری مه‌ده‌نی و دووری گرتن له توندوتێژی پێویسته. ئه‌زموونی به‌شه‌ریش پێمان ڕاده‌گه‌یێنێت له کاتی توندوتیژیدا ئه‌وه‌ی ده‌ی دۆڕێنێت ژێرده‌سه و که‌م هێزه‌کانن.
وه‌ک تاکه که‌سێکی کورد و خاوه‌ن ئه‌زموونی تاڵ و شیرینی په‌نجا ساڵه، هه‌روه‌ها وه‌ک که‌سێک که ساڵەهایه خه‌ریکی موتاڵا و توێژینه‌وه و لێکۆڵینه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگیم و دوو کتێبم سه‌باره‌ت به فه‌رهه‌نگ هه‌یه، له‌و بارودۆخه‌دا، گوفتمان و وتووێژ سه‌باره‌ت به گه‌شه‌ی کورده‌واری به ڕێنومایه‌کی عاقڵانه ده‌زانم. بۆ گه‌یشتن به ئامانجه دووره‌کان و گه‌یشتن به‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ی که تاکه‌تاکه‌ی کورد ها به ئاواتییه‌وه.
وه‌ک که‌سێکی ساڵەھایه له بواری گه‌شه‌ی کوردستان ئیشم کردووه، به‌و قه‌ناعه‌ته گه‌یشتووم که بێ گه‌شه‌ی فه‌رهه‌نگی گه‌یشتن به گه‌شه‌ی ئابووری و ڕامیاری مه‌حاڵه. بۆیه لام وایه هه‌موو ئه‌و که‌سانه‌ی که هۆگر و خوازیاری سه‌ربه‌رزی و سه‌ربه‌ستی کورده‌وارین ده‌بێ ئیهتیمامێکی زۆر بده‌ن به گه‌شه‌ی فه‌رهه‌نگی. بۆ گه‌شه‌ی فه‌رهه‌نگیش ده‌بێت له هه‌نگاوی ئه‌وه‌ڵدا تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی فه‌رهه‌نگی خۆمان بناسین، به ئولگوسازی، ئه‌و خاڵانه‌ی بۆ سه‌ربه‌ستی کورد وه‌ک کۆسپ و ڕێگر دێنه بەرچاو بیانگۆڕین، ئه‌و خاڵانه‌یش یاریده‌دەری سه‌ربه‌ستی و گه‌شه‌ی ته‌واوی کورده‌وارین به‌هێزتر بکه‌ین: له ته‌واوی بواره‌کاندا به تایبه‌ت ڕێزدانان بۆ زانست، ڕێزدانان بۆ که‌رامه‌تی ئینسانی و ناسین و ناساندنی مافی به‌شه‌ر و ڕه‌فتاری مه‌ده‌نی و دووری له داب و نه‌رێتی عه‌شایری و تایفه‌گه‌ری و توندوتێژی و ئیهتیمام پێدانیان بۆ ده‌ستاورد و به‌رهه‌مه‌کانی دونیای نوێ.
به‌ش به حاڵی خۆم ئه‌وه‌ڵین هه‌نگاوی پێویست به دروست کردن و ڕێکخستنی حه‌ڵقه‌کانی وتووێژ له ناو ماڵ و مه‌حه‌له و مه‌ره‌سه و بازاڕ و دوکان و ئه‌نجومه‌نه مه‌ده‌نی و ڕۆشنبیرییه‌کان ده‌زانم. کورد پێش هه‌موو شتێک نیازی به وتووێژی ناوخۆییه ئینجا دیپلۆماسی و ئیشی سیاسی و بواره‌کانی تر.
