“ته‌ونی بڕیا”
له‌نێوان سه‌ره‌قه‌ڵه‌م و درێژدادڕیدا
ئه‌ژین فه‌همی/ نووسەر/ سۆران
هه‌ندێك ورده‌كاری لە تەکنیکی گێڕانەوەدا هه‌یه، ڕه‌نگه خوێنه‌ر بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و به‌م تۆخییه هه‌ستی پێ نه‌كات. بە تایبەتی لای نووسەرە بە ئەزموونەکان، سنوورێكی كاڵ له‌نێوان جۆره‌كانی تەکنیک و شێوازەکانی گێڕانه‌وه هه‌یه. نووسه‌رێك، كه خاوه‌نی ستایل و شێوازی خۆی بێت، دەتوانێت، بۆ نموونە له‌ڕێگه‌ی هه‌ندێ ورده‌كاری بچووكه‌وه به ئاگاییه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ هه‌ر جووڵه‌یه‌ك، ڕووداوێک له‌گه‌ڵ کارەکتەرەکانیدا ده‌كات. ئەم ئاگاییەیش به‌رابه‌ر ئه‌وه‌ی تۆ خه‌ریكیت، لە فۆرم و تەکنیکدا كار له‌نێو گێڕانه‌وه‌یه‌كی هونه‌ریدا ده‌كه‌یت.
زۆر جار له‌نێوان مانا و چەمکی حیكایه‌ت و چیرۆكدا، ناڕوونییه‌ك هه‌یه؛ چیرۆك به مانای گێڕانه‌وه‌یه‌كی ورد، كه وا له‌خوێنه‌ر ده‌كات له‌نێو هه‌ر چیرۆكێكی نێو ڕۆمانه‌كه، کە چەندین چیرۆکی تر لەخۆ دەگرێت، به‌ر چیرۆكێكی وردتر بكه‌وێت. ورد به‌و مانایه‌ی نووسه‌ر، نه به سه‌ره قه‌ڵه‌مێک گێڕانه‌وه‌ی ته‌واو كردووه، هاوکات نه درێژ دادڕیشی كردووه، بگره له‌كوێدا چیی پێویست بووه، به ته‌كنیكێكی به‌رزه‌وه، ڕووداو به‌دوای ڕووداوی نیشان داوه و لەنێو چنینێکی ورددا گێڕاویه‌تییه‌وه.
ڕۆمانی “ته‌ونی بڕیا” نووسینی (فه‌رهاد چۆمانی) به شێوه‌‌یه‌كی به‌ش به‌ش چنراوه. كاره‌كته‌ره‌كان له ئێستادا چیرۆكی خۆیان ده‌گێڕنه‌وه و بڕێكجاریش بۆ ڕابردوو ده‌گه‌ڕێنه‌وه. به‌شه‌كانی نێو ڕۆمانه‌كه هه‌ریه‌كه و چیرۆكێكن. ده‌شێ بڵێم: پێوه‌ندییان پێكه‌وه هه‌یه، هەروەها چیرۆكی سه‌ربه‌خۆیشن، جارجاره وه‌ك یاداشتیش دێنه به‌رچاو. ئەوەی جێگای ئاماژە بۆ کردنە، له هه‌ر چیرۆكێكدا، چیرۆكێکی وردتر دێته پێشه‌وه. هه‌رچه‌نده ڕووداوه‌كان ساده‌ن، به‌ڵام وردن و لێ وردبوونه‌وه‌یشی ده‌وێت. به‌گشتی گێڕانه‌وه‌كه ئێمه‌ی گه‌ڕاندووه‌ته‌وه بۆ نۆستالۆژیا.
لەم ڕووەوە ده‌شێ بڵێم: نووسه‌ر چووه‌ته ناواخنی چیرۆكه‌كانی كاره‌كته‌ر، قووڵ بووه‌ته‌وه له خه‌م و ئایدۆلۆژیایان، له‌تۆ وایه، تۆیش به‌شێكی له ڕووداوه‌كانی نێو ڕۆمانه‌كه و قووڵ ده‌بییه‌وه له ناخی خۆت و به خه‌مه‌كانتدا ده‌چیته‌وه. لام وایه ئه‌مەیش بە ڕوونی ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێت: هه‌ر ده‌قێك له خزمه‌ت مرۆڤدابێت، به زیندوویی ده‌مێنێـته‌وه. چاتر وایە، من لەم کورتە نووسینەدا باسی چیرۆكه‌كانی نێو ڕۆمانه‌كه نه‌كه‌م، چونكی خوێنه‌ر خۆی به‌دوایدا وێڵ بێت باشتره.
زمانی گێڕانه‌وه له “ته‌ونی بڕیا” دا خۆی سپاردووه به هه‌ردووك دیالێكت. سۆرانی، بادینی (كرمانجی)، بە بۆچوونی من تێكه‌ڵكردنی هه‌ردووك زاراوه ده‌قه‌كه‌ی جوانتر و قووڵتر كردووه و وای كردووه خۆماڵییانه بێته به‌ر دیده‌مان و مۆڕكێكی كوردانه‌ی پێوه دیار بێت. به‌كارهێنانی ئه‌م دوو دیالێكته‌یش له خۆڕا نییه، نووسه‌ر چه‌ند ده‌ستی به وشه‌وه گرتووه، هێنده‌یش ده‌ستكراوه بووه له ئاست به‌كارهێنانی وشه‌گه‌لێك، كه لێمانی ئاڵۆز نه‌كردووه. وشه‌كانی به هاڕمۆنی و وریاییەوە له پاڵ یه‌كتر ڕیز كردووه. بۆ هه‌ندێ وشه موچڕكت به گیاندا دێت. ئازادانە وشه‌كانی به‌كار هێناوه، ئه‌م خۆ ئازاد كردنه‌یش وای كردووه ده‌قێكی تۆكمه ده‌ربچێت. وشه‌ی له قاڵب نه‌داوه به خاتری كه‌موپوختی.
وه‌ك ده‌زانن ئاڵۆز نووسین كارێكی گران نییه، لێ قووڵ و ساکار نووسین زه‌حمه‌ته و كاركردنی فره خلایه‌نه‌ی ده‌وێت. من له‌م ڕۆمانه‌دا هه‌ستم به قووڵییەکی ساکار کرد، کە مانای پشت وشه‌كان خۆیان، خۆیان دەردەخست. وشه‌كان و كۆی گێڕانه‌وه‌كه، لەم تەکنیکەی نووسەردا، بیانوون بۆ خستنه‌ڕووی ده‌یان بابه‌ت.
دەتوانم بڵێم له ڕێگه‌ی ئه‌م ڕۆمانه‌وه، پیاسه ده‌كه‌ین به‌نێو كوچه و كۆڵانەکانی ئیسته‌نبوڵ و به‌ر له خۆرئاوابوون له‌سه‌ر پرده‌كه‌ی ئیمینۆنو، گوزه‌ر ده‌كه‌ین و به‌ره‌و گالاته، نێزیك ده‌بینه‌وه و به‌ر له تاریك بوون له شه‌ماڵ به‌هێزتر هه‌ڵده‌كا و ورد ده‌بینه‌وه له خه‌می ناخمان و داده‌مێنین. كاتێ ڕۆمانه‌كه ده‌خوێنیته‌وه جگه له غه‌م و مه‌راق و ڕق و خۆشویستن،١ دۆڕان و بردنه‌وه و ده‌ستپێكردنه‌وه‌یش هه‌یه، ئەمەیش خاڵێکی بەهێزی ئەم ڕۆمانەیە.
ده‌شێ ده‌ستپێكردنه‌وه دوای تێكئاڵانت به ته‌ونێكی پڕ خۆزگه له كاتی خۆی، كه ده‌ته‌وێ نایه‌ت، تا ماویت ناتوانیت ده‌ست پێ بكه‌یته‌وه، ئه‌و كاته‌ی، كه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه هات، ئه‌و سه‌ره‌تایه، تامی نه‌ماوه و بێكه‌ڵكه. ئه‌و تاسه و ده‌سخستنه‌ت به‌نێو نێو ته‌ونی به‌خته‌وه‌ریته‌وه نانووسێت.
گێڕانه‌وه‌ی چیرۆكێكی درێژ به تامی ڕۆمان، خستمیه یادی (مۆزه‌خانه‌ی پاكیزه‌یی)ی “ئۆرهان پاموك”، وه‌ك چۆن “پاموك” ورد و نه‌رم چیرۆکەکەی ده‌گێڕێته‌وه و نیشانیشت ده‌دات، بە هەمان شێوە له ڕۆمانی “ته‌ونی بریا”یش، هه‌مان هه‌ستم هه‌بوو، به‌ڵام به چه‌ندان جوداوازییه‌وه.
له “ته‌ونی بڕیا”دا، تێكه‌ڵكردنی چه‌ند چیرۆكێك و دووباره‌كردنه‌وه‌ی وشه‌ی هاومانا و دواتر به‌كارهێنانی فه‌رهه‌نگۆك، ڕه‌نگه لای هه‌ندێكمان وا ده‌ركه‌وێت، كه نووسه‌ر درێژداڕی و وه‌سفی زۆره، به‌ڵام من پێم وانییه. لای من ئه‌مه مۆرك و گێڕانه‌وه و ستایلی نووسه‌ره. گه‌ر نووسه‌ر وه‌ك ئه‌وه‌ی خوێنه‌ر یان نووسه‌رێكی تر چۆن بیه‌وێت و بینووسێت، ئه‌وا قورسایی ڕاز و وشه‌كان نامێنن و شتێك نامێنێته‌وه به ناوی جێ په‌نجه و ده‌نگی نووسه‌ر.
لە کۆتاییی ئەم کورتە نووسینەدا، دەمەوێت بڵێم، له “ته‌ونی بڕیا”دا، سه‌ره‌ڕای ئه‌و ورد نووسینه‌وه‌یه، لام وایه چیرۆكێكی ته‌واو نه‌كراو له پشت خه‌مێكی گه‌وره‌وه به نادیاری ماوه‌ته‌وه. خوێنه‌ر عه‌وداڵی گه‌ڕان و دۆزینه‌وه‌یه‌تی.
سه‌رچاوه:
ته‌ونی بریا، فه‌رهاد چۆمانی
ده‌زگای فام، بۆ چاپ و بڵاوبوونه‌وه، ٢٠٢١
