مەعریفەى شیعریى
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا/ نووسەر و ڕەخنەگر/ هەولێر
مەعریفەى شیعریى یان ئەزموونى واقیعى شیعریى، پەیوەندى بە پرۆسەى نووسین و خوێندنەوەوە دەكات، كاتێك كە سرووشتى و هەرِەمەكییە، دواتر لە رێگاى خەیاڵ و جوانى و شارەزایى شیعریى و رامانەوەوە تۆختر دەبێتەوە، پاشان لە گرتنى گۆشەنیگاى جیاوازى هونەرى و بە رووداوكردنیان و وێناكردنى دنیابینى سەردەم و لە خەمڵاندنى كۆى ئەو شارەزاییە مەعریفییانەوە بەشێوەیەكى راستەوخۆ یان نارِاستەوخۆ، لە شیعرییەتى دەق و شیعرییەتى خوێندنەوەدا دەردەكەوێت.
واتە دواى بەرەوپێشچوونى بەهرە بۆ شارەزایى، شارەزاییەكان بۆ ئەزموون و ئەزموونگەریى، ئیتر دەركەوتنى وزەى هونەرى و شارەزاییە مەعریفییەكان بە شێوەیەكى (راستەوخۆ) و (نارِاستەوخۆ) دوو خاڵى سەرەكى رووندەكەنەوە: یەكەمیان، پەیوەندى بە نووسەرەوە هەیە، ئەویدیكە پەیوەندى بە خوێندنەوەوە دەكات. خوێندنەوە دەبێتە دوو بەش: یەكەم خوێنەرانن، دووەم پەیوەندى بە رەخنەگرانەوە دەكات. واتە كاتێ خوێنەر درك بە شیعرییەت دەكات. كاتێ ئاگایى هونەریى، خوێنەر تێدەپەرِێنێ و رەخنەگر دەیدۆزێتەوە. یەكەمیان دەكەوێتە بەر ئاستە جیاوازەكانى خوێنەرەوە و دووەمیان دەكەوێتە بوارى لێكدانەوەى زانستى و تیۆرییەوە.
میكانیزمى گەشتكردن بە (دۆزینەوە و داهێنان و سەیرورە) دەبەستینەوە و لە خەیاڵدا بە دوایدا دەگەرِێین
بە كورتى بابەتى سەرەكى ئەو لێكۆڵینەوەیە، هەوڵێكە بۆ بەرجەستەكردنى بنەما مەعریفییەكانى شیعریى، كە لەنێوان پرۆسەى نووسین و پرۆسەى خوێندنەوەدایە. لێرە و لە بە دواداچووندا لە (چیگوتن و جوانگوتن و خوێندنەوە)دا خۆى دەبینێتەوە! هەموو ئەوانەش لە شارەزایى و شیعرییەت و مەعریفەوە هەڵدەگرینەوە و دواتر لە رێگاى ئەزموونگەرییەوە، لە دوو چەمكدا بە ناوى (گەشتكردن) و (مامەڵەكردن) وێناى دەكەینەوە.
میكانیزمى گەشتكردن بە (دۆزینەوە و داهێنان و سەیرورە) دەبەستینەوە و لە خەیاڵدا بە دوایدا دەگەرِێین. میكانیزمى مامەڵەكردن بە (تێگەیشتن و راڤەكردن و حەقیقەت)ەوە دەلكێنین و لە دەسەڵاتدا بە دوایدا دەچین. بەو مانایەش شیعرییەتى نووسین و شیعرییەتى خوێندنەوە وەك دوو جوولەى هاودژ و هاوگونجاو لە خەیاڵ و حەقیقەتەكاندا پێكەوە دەلكێن و لە رێگاى دەسەڵاتى زمان و داهێنانى ئەدەبى و هونەرییەوە دانوستان دەكەن.
درككردن، تێگەیشتن، دۆزینەوە
بێگومان شارەزایى و مەعریفەى شیعریى لە رێگاى فرە خوێندنەوە و خوێندنەوەى جیاوازەوە گەشە دەكات، پێوانەكانى جوانى و چێژ (دادەرِژێتەوە)! بەڵام هەندێجاران لە شیعرى نوێدا دارِشتنەوە، تەگەرە بۆ تێگەیشتن درووست دەكات! ئەو تەگەرەیەش بەشێكى پەیوەندى بە وزەى هونەرى و شارەزایى دایە، بەشێكى لە گۆرِانكارى لەپرِى سەیرورەى داهێنانەوەیە. بەشێكى پەیوەندى بە ئاسۆكانى چاوەرِوانى خوێنەر و بەشێكى بە تازەیى فۆرم و تەكنیك و نوێكردنەوەى روانینى شاعیرەوەیە. بە كورتى هەموو ئەوانە لە كێشە مرۆییەكانى سەردەم و ئاڵۆزى ژیان و پێشكەوتنە خێراكانى زانستى تەكنۆلۆژیاوە هەڵقوڵاوە.
گوتارى مەعریفەى شیعریى هەرگیز بەو مانایە نییە، كە پرسیارى مەعریفى بەردەوام وەك خەسڵەتى تاكرەهەندى دووبارە بكاتەوە؟! چونكە (داهێنان) بێ سەربەخۆیى و ئازادى و پرسیارى بەردەوام هەناسە نادات. ئەوە نەك رەخنەگر، خوێنەرى ئاسایى هەستى پێدەكات! واتە (داهێنان) لە گۆرِانى بەردەوامى ئاگایى و سەیرورە ناكەوێت. داهێنان بەردەوامبوونی (نا)یە، لە (نا)یەكەوە بۆ (نا)یەكی دیكە، تا دەبێتە(نا)یەكی دینامیكى، ئەو نەفیبوونە لە شێوازی (هێشتا-نەبوو) خۆی مانفێست دەكات. كەواتە ئەوەى دوێنێ وەك پێوانەى مەعریفى و جوانى تەماشا دەكرا، مەرج نییە هەمیشە وابمێنێتەوە!
قسەكردن لە بارەی رەسەنایەتی و برِوابوون و ناسنامە و ستایل و ناسیونالیزم، قسەكردن لە گەرِانەوە بۆ ئەسڵێكی كۆن و رووداوی یەكەم و كەلەپوور و یادەوەری نەتەوە
لێرەوە دەبێ بزانین بەشێكى گەورەى بە مۆدیلكردن و رابردوونمایى لە دۆگماتیزمى دەسەڵاتى سیاسییەوە سەرچاوە دەگرێت! دەسەڵاتى سیاسى هەوڵدەدات هەمیشە بە مۆدیلكردن لە فۆرمێكى دیكەى رۆشنبیرییدا پێشان بداتەوە. واتە دیماگۆجییەتى سیاسى دەست بەو فۆرِمانەوە دەگرێت و وەك ناسنامەى نەتەوەیى و رەسەنایەتى بە دژى گۆرِانكارییەكانى سەردەم و سەیرورەى داهێنانیان دەكاتەوە و لە پانتایى رۆشنبیریى باودا برەویان پێدەدات. بەڵام قسەكردن لە بارەی رەسەنایەتی و برِوابوون و ناسنامە و ستایل و ناسیونالیزم، قسەكردن لە گەرِانەوە بۆ ئەسڵێكی كۆن و رووداوی یەكەم و كەلەپوور و یادەوەری نەتەوە… قسەكردنێكی سیاسییانەی پۆپۆلیستییە بۆ مەسرەفی رۆژانە، هەرگیز پرسیاری داهێنانى لەخۆدا هەڵنەگرتووە!
داهێنان هەمیشە پەردە لەسەر نهێنییەكانى مەسرەفگەرایی رۆژانە، كەلەپوور و یادەوەری نەتەوە و رۆشنبیریى باو هەڵدەماڵێ و لەوێشەوە بونیادە جیاوازەكانى خۆى نمایش دەكات.
لەنێوان مەعریفە و مەعریفەدا ترس نییە، جیاوازى هەیە! بەڵام جیاوازى كارى داهێنان لە پانتایى رۆشنبیریى باودا گەشە ناكات. پێویستە شیعرى نوێ هەموو ئەركە باوەكان لەخۆى دابماڵێ، جوانى و چێژ دووبارە دابرِێژێتەوە و پرسیارى نوێ بەسەر بوون و دنیادا بكاتەوە؟!
كەواتە گوتارى مەعریفەى شیعرى لە بنەمادا (درككردن) و (تێگەیشتن) و (دۆزینەوە)یە، لە (ت,س. ئیلیوت)ەوە ئەو ئەزموونگەرییە بە ترۆپك دەگات و بە جوانى لە (ئەدۆنیس)دا رەنگیداوەتەوە! بایەخى ئەو گوتارە هەر ئەوە نییە، بەشێك لە بنەماكانى ئاگایى شیعریمان (پێدەناسێنێ)، بەڵكو جیاوازى گوتارەكانمان بۆ (رووندەكاتەوە) و پێماندەڵێ چەمكى داهێنان هەر تەنها داهێنەر بەرجەستە ناكات، بەڵكو لە هەمان كاتدا خوێنەرى جیاوازیش بەرجەستە دەكات!
كێشەكانى مەعریفەى شیعریى
ئاگایى مەعریفى داهێنەران لە كرانەوەى فیكر بەرهەم دێت و درككردن و تێگەیشتن و دۆزینەوە دەگەیەنێت. بەڵام پێشبینیكردنى مەعریفەى شیعریى بەتەواوی دیارینەكراوە، كێشەى ئەو دیارینەكردنەش رِووداوە نادیارەكانی ئایندەى شیعریى و داهێنانى شیعرییە، كە بە روونى تێگەیشتن بە دەستەوە نادەن. چونكە مەعریفەى شیعریى شتێك نییە یەكجار بدۆزرێتەوە؟! بۆ نموونە دۆزینەوەى جوانى شیعریى سنوورى نییە. رەنگە شیعر خاڵى بێ لە حەقیقەت، بەڵام ناكەوێتە دەرەوەى خەیاڵەوە. بە دیوەكەى دیكەش ئاگایى قووڵى خوێندنەوە ئەو شوێنەیە، كە نووسەرت بیر دەچێتەوە، ئەوەش ئاستى بەرزى درككردن و تێگەیشتنى خوێنەر و دۆزینەوەى شیعرییەت نیشان دەدات.
كێشەكانى جوانى و خەیاڵى شیعریى هەڵگرتووە. یەكەمیان پێداویستییەكى مێژووییە، نەك مێژوو! دووەمیان پێداویستییەكى شیعرییە، نەك شیعر!
یەكێكى دیكە لە كێشەكانى ئاگایى مەعریفەى شیعریى، ئەوەیە كە پێش زەمەنى لەدایكبوونى شیعر دەكەوێت. هەر ئەوەشە بەشێكى گەورەى خوێندنەوە دەخاتە تەگەرەى تێگەیشتنەوە! بەڵام كێشەى داهێنان لە كێشەى دیاریكردنى مەعریفەى شیعرییدا كورت ناكرێتەوە. دەشێ درككردن و تێگەیشتنى مەعریفەى شیعریى خوێنەر و راڤەكار و رەخنەگر بخاتەوە، بەڵام مەرج نییە داهێنان بەرهەم بهێنێت! وەكچۆن مەرج نییە (خوێنەر و راڤەكار و رەخنەگر) لەگەڵ داهێنەر هاومانا و هاودنیابینى بن. ئەوەش یەكێكى دیكەیە لە كێشەكانى مەعریفەى شیعریى، بەڵام كێشەى داهێنان نییە! چونكە داهێنان (دۆزینەوە و گۆرِان و سەیرورە) بەرِێوەى دەبات، بەڵام خوێنەر و رەخنەگر، راڤەكردنى جیاوازى لێدەكەوێتەوە.
داهێنان، چیگوتن و جوانگوتنە! حەقیقەت و جوانى، مامەڵەكردن و گەشتكردن. ئەگەر چیگوتن (حەقیقەت – مامەڵەكردن) ئاگایى دەرەكى هێلەكانى بكێشێ، ئەوە جوانگوتن (جوانى- گەشتكردن) ئاگایى ناوەكى دەیجوولێنێت. یەكەمیان گواستنەوەى دنیا و نواندنى كێشە مرۆییەكانییەتى. دووەمیان كێشەكانى جوانى و خەیاڵى شیعریى هەڵگرتووە. یەكەمیان پێداویستییەكى مێژووییە، نەك مێژوو! دووەمیان پێداویستییەكى شیعرییە، نەك شیعر! یەكەمیان ململانێى بێكۆتایى (حەقیقەت) و (مامەڵەكردن)، واتە مامەڵەكردن لە دەسەڵات شیدەكاتەوە و لە سەردەمى پاش حەقیقەتدا خەرجى دەكات؟! دووەمیان ململانێى بێكۆتایى (جوانى) و (گەشتكردن)، واتە گەشتكردن لە خەیاڵدا دەخەمڵێنێ و لە داهێناندا دەینوێنێتەوە؟!.
رەنگە چەمكى بێكۆتایى (چیگوتن- مامەڵەكردن- حەقیقەت) بوونگەرایى فەرامۆش بكات؟! بۆ نموونە، تەماشاى مامەڵەكردن لەگەڵ دەسەڵات لە سەردەمی پاش حەقیقەت، زیرەكى دەستكرد بكە، لە رێگای زانستى تەكنەلۆژیای نوێوە. بەڵام چەمكى بێكۆتایى (جوانگوتن- گەشتكردن- جوانى) هەمیشە گەشتكردنى خەیاڵى (هێشتا-نەبوو) مانفێست دەكاتەوە. لێرەدا دەبینین چەمكى (دەسەڵات) فاشیەتى زمان دەنوێنێ و چەمكى (داهێنان) سەیرورە و خوێندنەوەى جیاواز بەرهەم دەهێنێتەوە و ئەزموونگەرى جیاوازى لێدەكەوێتەوە. رەنگە چەمكى فاشییەتى زمان خودى داهێنان بگۆرِێتە سەر جۆرێ لە مامەڵەكردن، دواجار لە شێوازگیرییدا بەرجەستەى بكات، بۆ نموونە: فاشییەتی زمان لای رۆڵان بارت. بەڵام خودى داهێنان بەردەوام بەرەو ئەودیوو حەقیقەت دەبێتەوە و (هێشتا-نەبوونى) حەقیقەتى جێگیر پێشبینى دەكات. بۆ نموونە: ئەنتى دەق، بەو مانایەى كە ئەودیوو كۆتاییەكان و هێشتا نەبوون وێنا دەكات.
نە شیعرى بێ مەعریفە و نە مەعریفەى بێ شیعر
مامەڵەكردنى فاشییەتى زمان و سەردەمی پاش حەقیقەت و زیرەكى دەستكرد نەیانتوانیووە دۆزینەوە و گەشتكردنى خەیاڵى داهێنان كۆتایی پێبهێنێت، تەنانەت لەو كاتانەشدا كە هەموو دەرگاكان لەسەر چیگوتن دادەخرێت، هێشتا داهێنانى شیعریى لە رێگاى جوانگوتنەوە گەشتى خەیاڵ وێنا دەكاتەوە، لەوێشەوە رِووداوەكان بۆ چیگوتن دەجولێنێت. فاشییەتى زمان و سەردەمی پاش حەقیقەت و زیرەكى دەستكرد، رەتكردنەوەى ئاگایى شیعرى پێش رەتكردنەوەى مەعریفە دەخات. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا نە ئاگایى شیعرى بێ مەعریفەیە و نە گوتارى مەعریفى بێ شیعرییەت! دەمەوێ بڵێم نە شیعر بێ جوانگوتن و خەیاڵ هەڵدەكات و نە مەعریفە بێ چیگوتن و حەقیقەتە پێشبینكراوەكان دەگات.
ئەگەر زیرەكی دەستكرد، توانای مرۆڤی باڵا بنوێنێ. ئەوە دۆزینەوە و سەیرورەى داهێنان لە جوانى راگوزەر و خەیاڵى بێ سنوور درێژ دەبێتەوە
بەڵام كاتیك شیعر دەگاتە ئەوەی بزانێت دەسەڵات چییە! ئیتر بەرەو كردەى سەیرورە گەشت دەكاتەوە، كاتیكیش گەیشتە سەیرورە، ئیتر لە حاڵەتی دۆزینەوەى بەردەوامدا دەمێنێتەوە. بەردەوامبوونی دۆزینەوە و سەیرورە، بەردەوامبوونی (نا)ى شیعرییە بە هەموو ماناكانییەوە، لە ئاگاییەكەوە بۆ مەعریفەیەكى دیكەى جیاواز. سەیرورە هەوڵێكە بۆ هەڵگیرساندنی شۆرِشی شیعریى جیاواز. شۆرِشى شیعرى، شۆرِشى خەیاڵ و جوانییە دژ بە دەسەڵاتى ناچارى كردن و حەقیقەتەكان دەبێتەوە، بەڵام ناكەوێتە دەرەوەى شیمانەى زمانەوە؟!
بە برِواى من لە پشت كێشەكانى (فاشییەتى زمان) و (سەردەمی پاش حەقیقەت) و (زیرەكى دەستكرد)، سیحرى گەشتى خەیاڵ پردێكە بۆ جوانى! واتە ئەگەر ژەهراویبوونى زمان بە دەسەڵات، سەرچاوەى ئاڵۆز و نادیارى مامەڵەكردن بێت! ئەگەر سەردەمى پاش حەقیقەت، لە بێ مانابوونى حەقیقەتى چیگوتنەوە رەنگیدابێتەوە. ئەگەر زیرەكی دەستكرد، توانای مرۆڤی باڵا بنوێنێ. ئەوە دۆزینەوە و سەیرورەى داهێنان لە جوانى راگوزەر و خەیاڵى بێ سنوور درێژ دەبێتەوە.
یەكەمیان، میكانیزمی دەسەڵات و ستراتیژی بەرهەمهێنانەوەی دەسەڵات بەرِێوەى دەبات. واتە: زمان، هەر كە قسەی پێدەكەین، ئەگەر پرتەپرتێكیش بێت، ئەوا رِێك دەچێتە خزمەتی دەسەڵاتەوە! لە زماندا ملكەچی و دەسەڵات، تێكەڵی یەكتری دەبن و بە حەتمی ئاوێزانن! بەو مانایەش زمان، بە سرووشتی خۆی، پەیوەندیی نامۆكردنی ناچاریكەرانە لەخۆ دەگرێت. گوتاری دەسەڵاتیش كۆی ئەو گوتارانە دەگرێتەوە كە بنەماكانیان لەسەر حەقیقەتى زمان هەڵچنراوە.
دووەمیان، سەردەمى پاش حەقیقەت پێیوایە حەقیقەت چیتر وەك كۆنسێپت و فاكت، وەك بەڵگە و داتا مانای نەماوە! بێگومان لە پشت گەرِان بە دوای حەقیقەتدا، خودی ئیرادەی حەقیقەت وەستاوە؟ بەڵام لە پشت ئیرادەی حەقیقەت، جگە لە ئیرادەی دەسەڵات شتێكی دیكە نییە؟!.
سێیەمیان، بە مەبەست بێ، یان بێ مەبەست، پێماندەڵێت: بەهۆی پێشكەوتنی ئامرازەكانی تەكنەلۆژیا و زیرەكی دەستكردەوە، لەبەردەم جیهانێكی مۆدێرنی جیاوازداین. پێدەچێت گەشەی خێرایی زیرەكی دەستكرد تارِادەیەك كاریگەری لەسەر دنیای كارامەییەكانی سەدەی بیست و یەكەم و ژیانی مرۆڤدا هەبێت. بەڵام ئایا دەتوانێت كۆتایی بە گەشتى خەیاڵ و جوانى بهێنێت؟.
وەك دەبینین هەر سێ تێزەكە لەسەر گۆرِان و رەتكردنەوە و نكۆڵیكردن كار دەكەن! سپینۆزا دەڵێ: هەموو نكۆڵیكردنێك پێناسەیە! بەڵام هەرگیز سیحرى داهێنان لەسەر پێناسەكردنى دیاریكراو نەوەستاوە، هەمیشە پێناسەى نوێ دەخاتەوە و كۆتایى بۆ نییە! دۆزینەوە و سەیرورەى داهێنان بەردەوام دژ بە پێناسەكردنى دیاریكراو دەبێتەوە.
دەسەڵاتى فاشیزم هیچ شتێك ناخولقێنێ، بەڵكو تەنها سارِێژى دەكاتەوە. پێناسە دیاریكراوەكانیش جگە لە خۆیان شتێكى دیكەى جیاواز ناخولقێنن، تەنها دایاندەرِێژنەوە. پێناسە و دەسەڵات و حەقیقەت دیارن. داهێنان و دۆزینەوە و سەیرورە ئاڵۆز و نادیارن.
خەیاڵ و جوانى، مەعریفەى شیعریى
جوولەى خەیاڵ و جوانى، چێژ بەرِێوەى دەبات، لە رێگاى ستراتیژى مەعریفەى شیعریى، (درككردن و تێگەیشتن و دۆزینەوە). چێژ و جوانى هەر تەنها لە گەشتكردندا نییە، لە حەقیقەتەكانیشدایە؟! بەڵام چێژى داهێنان بەردەوام لە جوولە و جێگیرنەبوونى جوانییەوەیە، چێژى حەقیقەتەكان لەسەر جێگیربوونى جوانى وەستاوە.
جێگیرنەبوونى داهێنان و جێگیربوونى حەقیقەت دوو وەزیفەیان هەیە: وەزیفەى یەكەم، دەكەوێتە سەر تێگەیشتن و راڤەكردن و لەوێوە (مامەڵە) لەگەڵ دەسەڵاتدا دەكات. دەسەڵاتیش هەمیشە میكرۆبێكە بە خانەكانى كۆمەڵگاوە نوساوە. وەزیفەى دووەم، لەسەر دۆزینەوە و داهێنان كار دەكات و گەشتى خەیاڵە بۆ شوێنێكی نادیار.
ئەگەرچى (دۆزینەوە و داهێنان) بۆ (تێگەیشتن و راڤەكردن) مەترسیەكی گەورەیە. چونكە دۆزینەوە و داهێنان (پرسیار) و كارامەیى درووست دەكات، بەڵام تێگەیشتن و راڤەكردن رازیكردن و (برِوابوون) دەخاتەوە. جیاوازى نێوان (پرس) و (باوەرِ) جیاوازی نێوان (مامەڵەكردن) و (گەشتكردن)ە. كەواتە چێژ جیاوازییشە!
ئەزموونگەرى شیعریى سرووشتى جوانى لەخۆ دەگرێت، لە مەعریفەى شاعیر و شارەزایى خوێنەر جیانابێتەوە
كێشەكانى سەردەم، درككردن و تێگەیشتنى دەوێت. فەزاى داهێنان، دۆزینەوە و سەیرورە. ئەگەر بشێ مامەڵەكردن كێشەكانى سەردەم لەخۆدا جێگیر بكات؟! ئەوە گەشتكردن نەك هەر (نا)یەك رووبەرِووى باسى كۆتاییەكان بەرز دەكاتەوە، بەڵكو لە رێگاى شێوازی (هێشتا-نەگەیشتن) ململانێ لەگەڵ دەسەڵات و پێناسەكانیشدا دەكات. كەواتە پرۆسیسەكردنى شیعریى لە دارِشتنەوەى بەردەوامى گەشتكردنى خەیاڵ و جوانیدایە، ناكەوێتە دەرەوەى مەعریفەوە، چونكە ئەزموونگەرییە! ئەزموونگەرى جیاوازیش لە دەرەوەى درككردن و تێگەیشتن و مامەڵەكردندا ناژى، بەڵام مەرج نییە داهێنان بێت. وەكچۆن پرۆسیسەكردنى خوێندنەوە لە دەرەوەى درككردن و تێگەیشتن و مامەڵەكردن و داهێناندا ناژى، بەڵام مەرج نییە، بەرهەمهێنانەوە بێت.
دواجار پرۆسیسەكردنى شیعریى (نووسینەوە و خوێندنەوە) لە ئەزموونگەرییدا هەڵدەگرینەوە، وەكچۆن باسى كۆتاییەكان لە سەیرورەدا شیدەكەینەوە. دۆزینەوە و سەیرورەى داهێنان لە رێگاى ئازادییەوە، لە رێگاى گەشتكردنى خەیاڵ و جوانى بێ سنوورەوە فاشییەتى زمان و سەردەمى پاش حەقیقەت و زیرەكى دەستكرد دەبرِێت. ئەزموونگەرى شیعریى سرووشتى جوانى لەخۆ دەگرێت، لە مەعریفەى شاعیر و شارەزایى خوێنەر جیانابێتەوە. وەكچۆن لە رێگاى خەیاڵى ئەدەبییەوە لە مەعریفەكانى دیكە جیادەبێتەوە.
دەمەوێت بڵێم داهێنانى شیعریى، درككردنى فاشییەتى دەسەڵات و تێگەیشتنى ونبوونى حەقیقەت و رەتكردنەوەى پێناسەكان و دۆزینەوەى مۆدیلێكى جیاوازى دیكەى مەعریفە و كارامەییە. بەو مانایەى كە جیهانبینى شیعریى و مەعریفەى شیعریى پابەندى جوانى راگوزەر و گەشتكردنى خەیاڵە. بەو مانایەى كە جیهان لەنێو جوانى و خەیاڵدا بە شیعركردنى دنیایە، دنیاى شیعریى هەرگیز لەو شوێنەوە دەست پێناكات، كە خەیاڵ و جوانى لێیەوە كۆتایى دێت، بەڵكو لە سەیرورەى داهێناندا خۆى دەدۆزیتەوە. مەرج نییە مەعریفەى شیعریى حەقیقەتى جیهان بهێنێتە نێو گوتارەوە، بەڵام پێویستە حەقیقەتەكانى جوانى بخاتە نێو گوتارەوە. خەیاڵ هەمیشە داهێنان بەرِێوە دەبات، هیچ كاتێ خەیاڵ نامرێ، وەكچۆن جوانى رێگایەكى گرنگى ئازادییە، ئەوەى دەگۆرِێ لە حەقیقەتدا شیعرە.
رەهەندەكانى داهێنان هەر پەیوەندى بە جوانى و خەیاڵەوە نییە، بەڵكو بەشێكى پەیوەندى بە رووەكانى حەقیقەتەوە هەیە
لەو لێكدانەوەیەدا چەمكى (مامەڵەكردن) و (گەشتكردن) لە هەردوو چەمكى شیعرییەتى دەق و شیعرییەتى خوێندنەوەدایە، لەوێوە جوولەى سەیرورە دەنووسینەوە! بەڵام گەشتكردن جەوهەرى داهێنانە، گرنگ نییە تۆ مامەڵە دەكەیت، یان نا. دەشێ گرفتى ئەو رستەیە لەوێوە بێ، كە رەهەندەكانى داهێنان هەر پەیوەندى بە جوانى و خەیاڵەوە نییە، بەڵكو بەشێكى پەیوەندى بە رووەكانى حەقیقەتەوە هەیە، هێشتا پرِە لەو یادەوەرییانەی پێش خۆی، ئەو كاتەى كە یادەوەرییەكان لە جێگیربووندا دەبنە سەیرورە، داهێنان یادەوەرییەكان دەبرِێت! ئەگەرچى زمان هەرگیز بێ لایەن نییە. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوەشدا داهێنان بەبێ خوێندنەوەى بەردەوام و سەیرورەى بەردەوام هیچ رەهەندێكى حەقیقى جێگیر ناس ناكات.
(بەختیار عەلى) لە كتێبى (وەك باڵندەى ناو جەنگەڵە ترسناكەكان- ناوەندى رۆشنبیریى و هونەرى ئەندێشە- سلێمانى، 2012)دا بە شێوەیەكى دیكە دەڵێ: ئەگەر فریوى جوانى، لە فریوى حەقیقەت گەورەتر نەبێت، مرۆڤ هەرگیز ئەفسانە و شیعر و چیرِۆكى نەدەنووسى! ئەگەر فریوى حەقیقەت فریوێكى بەهێز نەبایە، مرۆڤایەتى ئایین و زانستى بەرهەم نەدەهێنا.
ئەوەى بەختیار عەلى جەختى لێدەكاتەوە هونەر و حەقیقەتە، دەشێ بەشێكى گەورەى بیرهێنانەوەى تێزى (زمان هەرگیز بێ لایەن نییە)ى (بارت) بێت! بەڵام ئەوەى لەو لێكدانەوەیەى سەرەوە جەختى لێدەكرێتەوە، هەر تەنها ئەوە نییە، كە مرۆڤ دەتوانێ جوانى بێ بۆ حەقیقەت، مرۆڤ دەستبەردارى حەقیقەت بێ بۆ جوانى! بەڵكو بە كورتى ئەوەیە، كە دەسەڵاتى زمان و سەردەمى پاش حەقیقەت و زیرەكى دەستكرد، چۆن پرسیار و گومان دەخەنە دانوستانى رووەكانى حەقیقەت و جوانییەوە. تا واقیع نەبێتە پردێك بۆ خەیاڵ.
هەولێر 12/4/2024
