بەعس، وشەی كوردیی دەسووتاند!
تاریق كارێزی/ نووسەر/ كەركووك
لە عیراقدا، بەعس تەنیا بە سووتاندنی وشەی كوردی، بە كاول كردنی گوندەكان و خاپوور كردنی شاران و ڕاپێچ كردنی خەڵكی سڤیلی كورد بەرەو زیندانی تاریك و گەلە گۆڕ، بەسی لێ نەكرد، ئەو (واتە بەعس) بەرنامەڕێژانە كاری بۆ سڕینەوەی تەواوی نەتەوەی كورد و بە یەكجاری داگیر كردنی خاكی باشووری كوردستان دەكرد.
كەركووك دووەمین گەورە شاری باشووری كوردستان، بە دەست و پلانی بەعس، زۆرترین جەور و ستەمی بەسەردا هات، خەڵكی ئەو پارێزگایە بە دژوارترین شێوە باجی كورد بوون و ناسنامەیان داوە. تۆماری ستەمی بەعس دەرهەق بە كەركووك بە خاك و خەڵكییەوە، ئەگەر بنووسرێتەوە، بە (10) شانامە تەواو نابێت.
لێرەدا ئێمە بە چەند نموونەیەكی كەم و ورد، ئاوڕێك لە تۆماری پڕ لە زوڵمی بەعس دەرهەق بەو گەورە شارەی كوردستان دەخەینە ڕوو. قسەكانیش لەسەر زاری شایەدحاڵەكان دەگێڕینەوە، تا ئەوەی لێرەدا خۆیان دەبنە قسەكەر و ئاخێوەر، ئەركی پڕ لە شانازیی گواستنەوەی شایەدییەكەيشیان، ئێمە گرتمانە ئەستۆ.
ڕۆژی چوارشەممە 9/خەرمانان/2724ی كوردی، تیمێكی كەناڵی ئاسمانیی كەركووك بۆ تۆمار كردنی بەرنامەیەك بە ناوی (ئارۆ) بۆ كەناڵەكە، هاتنە كتێبخانەی كارێز لە شاری كەركووك. شۆفێری تێمەكە لەوە دەچوو یەكێك بێت لە شەیدایانی كتێب و خوێندنەوە، هەر زوو ڕووی كردە ڕەفەكانی كتێبخانەكە، دوای ئەوەی لاپەڕەكانی چەند كتێبێكی هەڵدایەوە، یەكێك لە كتێبەكانی گرتە دەست و نقومی نێو دنیای پڕ چێژی خوێندنەوە بوو. ئەوانەی خوێنەر و دۆستی كتێبن، زۆر باش دەزانن هیچ چێژ و خۆشییەك ناچێتە سەرووی چێژ و خۆشیی خوێندنەوە.
ئارۆ، بەرنامەیەكە بڕیارە بەم نزیكانە بە زاری گۆران (ماچۆی كاكەیی) لە كەناڵی ئاسمانیی كەركووكەوە پەخش بكرێت. ئامادەكار و پێشكەشكاری بەرنامەكە گەنجێكی هەڵكەوتووی شاری داقووقە (بە لای باشوورەوە 35 كم لە شاری كەركووكەوە دوورە)، میوانی ئەو ئەڵقەیەی بەرنامەكەيش خاتوونی چالاك سەمیرە كەریمات كاكەیی بوو. ئارۆ، بە زاری گۆران واتە ئەمڕۆ، ئەوڕۆ، ئیمڕۆ، لە كرمانجیشدا (ئیرۆ)یە. جێی هەڵوەستە كردنە بڵێین، ئەمەیە گوڵشەنی نێزگزەجاڕ و پەلكە زێڕینە ئاسای زار و بنزارەكانی زمانی كوردی.
بگەڕێینەوە لای كاكەی خوێنەر و شوفێر، قاسم عارف ئەمین لە ساڵانی حەفتای سەدەی بیستەمدا قوتابیی ئامادەیی كوردستان بوو لە شاری كەركووك. ئامادەیی كوردستان لە ساڵی خوێندنی 1970/ 1971 دوای ڕێككەوتننامەی 11ی ئاداری نێوان شۆڕشی كوردستان و حكومەتی عیراق دامەزرا. لەو ساڵەدا خوێندنی كوردی لە پارێزگای كەركووك ڕێی پێ درا.
لە هەنگاوێكی بوێرانە و بە پێداگریی قوتابیانی شاری كەركووك، تەواوی قۆناغەكانی خوێندنی بەرایی (لە یەكی سەرەتاییەوە تا شەشی ئامادەیی) بۆ ساڵی خوێندنی 1970/ 1971 بۆ قوتابیانی كوردی پارێزگای كەركووك كرا بە كوردی. پەرۆشی و دڵگەرمیی كەركووكییەكان بۆ سەرخستنی ئەم دەسكەوت و پرۆسەیە و چەسپاندنی مافی خوێندن و پەروەردە بە زمانی زگماك، لە پاڵ خۆبەخشی و دڵسۆزیی مامۆستایانی كورد لە پارێزگای كەركووك، لەو ساڵەی خوێندندا، خوێندنی هەر (12) پۆلەكەی خوێندنی بەرایی كرا بە كوردی و سەركەوتنی گەورەيشی بەدەست هێنا. بەم جۆرە لە ساڵانی (70)ی سەدەی بیستەمدا، شەپۆلێك خوێندەواری كوردیخوێن لە كەركووك پێگەیشتن.
خوێندن و پەروەردە بوون بە زمانی كوردی، واتە پەروەردە بوون بە گیانی نەتەوەخوازی و وڵاتپارێزی. ئەمەيش لەگەڵ میتۆد و بەرنامەی حیزبی بەعس كە حیزبێكی نەتەوەخواز و قەومیی عەرەبە، نەدەگونجا، بە تایبەتی كە بەعس زۆر بە چڕی پلان و بەرنامەڕێژیی بۆ زەوت كردنی ناسنامەی كەركووك داڕشت بوو. ئامادەیی كوردستان لە ماوەی چوار ساڵی ئاشتەوایی نێوان شۆڕشی كوردستان و حكومەتی عیراقدا، چەشنی بەیداخێكی درەوشاوە لە نێو شاری كەركووكدا، بوو بە ناوەندی پێگەیاندنی نەوەی لێهاتووی پڕ لە زانست و زانین بۆ كورد، بەمەيش بەعس زۆر قەڵس و ناڕەحەت بوو.
دوای بە ئاكام نەگەیشتنی ڕێككەوتننامەی 11ی ئادار و دەست پێ كردنەوەی شەڕ لە نێوان شۆڕشی كوردستان و سوپای عیراق، حكومەتی عیراق پلانی زەوت كردنەوەی تەواوی ئەو مافانەی بۆ كوردی سەلماند بوون، دەست پێ كرد. كار بۆ نەهێشتنی خوێندنی كوردی، یەكێك بوو لە ئامانجەكانی بەعس. لە چوارچێوەی دژایەتی كردنی خوێندنی كوردی لە شاری كەركووكدا، ئامادەیی كوردستان ناوەكەی كرا بە (عەبدولمەلیك بن مەروان)، ناوەكەيش ئاماژەیە بە دەماری توندی عەرەبخوازی، عەبدولمەلیك بن مەروان (ماوەی بیست ساڵ 685 – 705ز حوكمڕانیی كردووە) پێنجەمین خەلیفەی دەوڵەتی ئەمەوی بوو، ئەم ناوە لە كۆتایی حەفتاكانەوە بۆ ماوەی نزیكەی چارەكە سەدەیەك بەسەر ئامادەیی كوردستاندا سەپێندرا، لە ساڵی 2003دا لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمەكەی سەدام، ناوە ڕەسەنەكە (ئامادەیی كوردستان) گەڕایەوە. ئێستايش هەر لە نێو تەلارەكەی ئەودا و هاوشانی ئەو، ئامادەیی قازی محەمەدیش بۆ خوێندنی كوردی، كراوەتەوە.
قاسم عارف ئەمینی شوفێر و خوێنەر لە پەراوێزی تۆمار كردنی بەرنامەی (ئارۆ)دا گوتی “ساڵی 1979 خوێندكاری پۆلی شەشەمی ئامادەیی بووم لە ئامادەیی كوردستان. تا نیوەی ساڵ خوێندنمان بە كوردی بوو، لە نیوەی ساڵ بە دواوەی فەرمان لە پەروەردەوە هات، كە سەرلەبەری خوێندن دەبێتە عەرەبی.” وەك كاك قاسم فەرمووی “پێشتر كوردی و تا نیوەی ساڵیش پرۆگرامی خوێندنمان هەر كوردی بوو، لە نیوەی ساڵ بە دواوە، تەواو وانەكانی خوێندنمان كرا بە عەرەبی.” لە هەر خوێندنەوەیەكی بەراییدا بۆ ئەو كردارەی ڕژێمی عیراق ئەوە ڕوون دەبێتەوە، حكومەتی عیراق وەك تاكتیك ڕەفتاری لەگەڵ كورددا كردووە، باوەڕی بە مافی كورد و لە نێویدا مافی خوێندن بە زمانی كوردی نەبووە، باكی بەوەيش نەبووە خوێندكارانی كوردی باشوور دواڕۆژ و ئایندەیان دەفەوتێت یان نا، بۆیە سڵی لەو ستەمە نەكردووەتەوە كە لە پارێزگای كەركووكدا دەرهەق بە قوتابیانی كوردی كردووە.
كاك قاسم عارف چیرۆك تراژیدیایەكی دیكەيش دەگێڕێتەوە، ئەو گوتی “هەر لە ساڵی 1979دا بوو، ڕۆژێكیان لە كتێبخانەی گشتیی كەركووك بووم، بینیم لە گۆشەی لای باكووری ڕۆژهەڵاتی تەلاری كتێبخانەكەدا وا خەریكن خەرمانێك كتێبی كوردی دەسووتێنن، پۆلیسیش بۆ پاسەوانی لە نزیكی ئەو تراژیدیا مەزنە كولتوورییەدا وەستا بوون.” وەك ئەو گوتی “بە سووتاندنی پیت و وشە و ڕستە و دەقی كوردی، قرچە لە جەرگمەوە هات، دیمەنێكی زۆر بەسوێ بوو، پڕكێشیم كرد و ویستم چەند كتێبێك لە دەمی گەرم و سووتێنەر ئاگر ڕزگار بكەم، پۆلیس نەهێشت و دارێكیان بە دەستمدا دا و دووریان خستمەوە.”
چیرۆكی دژایەتی كردنی هەر شتێكی كوردی لە لایەن دەوڵەتی عیراقەوە فرە ڕەهەند و دوور و درێژە، ئەو چیرۆكە لە كەركووكدا زۆر بە قووڵدا دەچێت. زەویی كتێبخانەی گشتیی كەركووك موڵكی كەسایەتیی هەرە ناوداری كەركووك سەید ئەحمەدی خانەقایە (1868- 1952)، ئەو كەسایەتییە كوردە وەك پەرۆشییەك بۆ خزمەت كردنی كولتوور لە شاری كەركووك، لە سەرەتای ساڵانی (30)ی سەدەی بیستەمدا، هەزاران مەتر دووجای موڵكی خۆی بەدەم خانەقای ناودار و پڕ نووری ماڵباتەكەی، بە دیاری پێشكەش بە دەوڵەت كرد، بۆ دروست كردنی كتێبخانەی گشتی بۆ شاری كەركووك. لە شارێكی كوردستان و لەسەر خاكی كورددا، دوای نزیكەی نیو سەدە لەو بەخشندەیی و میهرەی جەنابی سەید ئەحمەدی خانەقا بۆ خزمەت كردنی كەركووك نواندی، بەعس دێت زۆر سەرسەختانە دژایەتیی كورد و وشەی كوردی دەكات. داگیركەر لەوە باشتری لێ چاوەڕوان ناكرێت.
من (نووسەری ئەم بابەتە) لە ناوەڕاستی ساڵانی (70)ی سەدەی بیستەمدا خوێندكار بووم، هاتوچۆی كتێبخانەی گشتیی كەركووكم دەكرد. ئەوكات كەسایەتییەكی كورد (مامۆستا تەحسین تاڵەبانی) بەڕێوەبەری كتێبخانەی گشتیی كەركووك بوو. جارێكیان داوای كتێبی (مێژووی ئەدەبی كوردی) لە نووسینی زانای پایەداری كوردستان عەلادین سەجادیم كرد، فەرمانبەرێكی كتێبخانەكە پێمی گوت “ئەم كتێبە قەدەغە كراوە.” ماڵی ئاوا بێت ڕێنمایی كردم بچم بۆ لای بەڕێوەبەر. جەنابی بەڕێوەبەر (تەحسین تاڵەبانی) پیاوێكی بە سام و ڕێكپۆش و زمان شیرین و هەست بەرز و زۆر بە لوتف و میهرەبان بوو، عەرزی حاڵی خۆمم بۆ كرد، ماڵی هەزار جار ئاوا بێت، بەدەم خواستی منی هەرزەكارەوە هات و فەرمانی دا، ژووری پشتەوەی هۆڵی كتێبخانەم بۆ بكەنەوە. كاتێك چوومە ئەوێ، هۆڵێكی گەورە، دوو دۆڵابی گەورەی ئاسن سیخناخ بوون لە كتێبی كوردی، هەر كتێبێكی كوردیی ئەو سەردەمەت بویستایە، لە نێو ئەو جووتە دۆڵابەدا دەتدۆزینەوە، شوێنەكە سێبەری سام و ترسی قەدەغەی بەعسی بەسەرەوە بوو، بەو هەرزەكارییەی خۆمەوە هەستم دەكرد، من لە نێو كێڵگەیەكی پڕ لە مینی وشەی قەدەغەدا وەستاوم. تۆ بڵێی پیت و وشە و ڕستە و دەقی كوردی هێندە ترسناك و مەترسیدار بن، بەعس وا بەم جۆرە لێرەدا لە زیندانی پەستاون؟ پاشان یان دەیانكات بە خۆراكی ئاگر، یان چەشنی قوربانیانی ئەنفال، زیندە بە چاڵیان دەكات. ئیدی ئەمە قەدەری كوردە، دەبێت بەرانبەر بە داگیركەران شەڕی مەحاڵ بكات.
هەر سەبارەت بە چیرۆكی سووتاندنی وشە و چاپەمەنیی كوردی، هەر چوار دەوڵەتی داگیركەری كوردستان (توركیا، ئێران، عیراق، سووریا) تۆماری ڕەشیان هەیە. من چاوم بە كوردی سێ پارچەكەی دیكەی كوردستان كەوتووە، ئەوانیش چیرۆكی هاوشێوەی كوردی باشوور لە بارەی دژایەتی كردنی وشە و پیت و دەق و كتێب و چاپەمەنیی كوردی دەگێڕنەوە، هەمان تراژیدیای كتێب شاردنەوە، كتێب سووتاندن، كتێب ناشتن لە هەر چوار پارچە جگەرەكەی كوردستانی مەزن دەگێڕدرێتەوە.
مامۆستای بەهەشتی د. محەمەد ساڵح شەپۆل، كوردێكی ڕۆژهەڵات بوو، دكتۆرای لە زمانی عەرەبیدا هەبوو، لە زانكۆی تاراندا مامۆستای بەشی زمانی عەرەبی بوو، ئێستا لە ژیاندا نەماوە، لە ساڵانی (90)ی سەدەی بیستەمدا لە دیمانەیەكی ڕۆژنامەوانیدا لە شاری هەولێر پێمی گوت “دوای ئەوەی كۆماری دیموكراتی كوردستان ڕووخا، قازی محەمەد و یاوەرانی لە مەیدانی چوارچرا لە سێدارە دران، دەوڵەت بە دوای هەر پارچە نووسراوێكی كۆمارەوە بوو تا بیسووتێنێت. نەخێر بۆ ئێمە ڕوون بووەوە، دەوڵەت هەر دژی قازی محەمەد و كۆماری كوردستان نییە، بەڵكوو ڕژێمی ڕەزا شا لە ڕیشەوە دژایەتیی كورد دەكات.” مامۆستا شەپۆلی بەهەشتی زیاتری فەرموو و گوتی “بۆیە بیرم لە وەرگێڕانی قورئان بۆ سەر زمانی كوردی كردەوە. لەوە دڵنیا بووم كەس زاتی ئەوە ناكات قورئان بسووتێنێت، ئیدی ئەگەر زمانی كوردی لەگەڵ دەقی قورئاندا بێت، هەنگین زمانی كوردیش دەپارێزرێت و مەترسیی فەوتانی لەسەر نابێت.”
كاك قاسم عارف وەك چۆن بەر لە 45 ساڵ ئاشق و شەیدای خوێندنەوە بوو، لە پێناو ڕزگار كردنی دوو كتێبی كوردی لە سووتاندن، لە لایەن پۆلیسەوە دوو داری لێ درا، ئێستايش هەمان ئاشقەكەی جارانە بۆ كتێب و خوێندنەوە. ڕێكخستنی دیكۆر و تۆمار كردنی بەرنامەی (ئارۆ) دوو كاژێری خایاند، بە درێژایی ئەوكاتە، قاسم عارف بۆ چركەیەكیش لە خوێندنەوە دانەبڕا، بەر لەوەی بڕۆن، كتێبێكی لە كارێز خواست و گوتی “بەڕێوەبەری ئەوكاتی كتێبخانەی گشتیی كەركووك عارەب بوو، ئەویش سووتاندنی كتێبە كوردییەكانی زۆر پێ ناخۆش بوو، بەڵام چەشنی ئێمە بەرانبەر بە فەرمانە ڕەشەكانی بەعس، هیچ دەسەڵاتێكی نەبوو.”
بەعس، حیزبێكی نەتەوەخواز (قەومی)ی عەرەب بوو، باوەڕی بە دروشمی (عەرەب یەك نەتەوەیە.. هەڵگری پەیامێكی نەمرە) بوو. ئەو بەرپرسانەيشی كە بەعس بۆ بەڕێوەبردنی كەركووكی دەناردن، بۆ زیاتر دژایەتی كردنی كورد دەمەزەردی دەكردنەوە. مامۆستا هاشم جەباری پێشەنگی میدیای بیندراوی كورد دەگێڕێتەوە “ساڵانە كە یادی لە دایك بوونی سەدام بە ئاهەنگی گەورە لە سەرجەم پارێزگاكانی عیراقدا دەكرایەوە، تەلەفزیۆنی عیراق بە چڕی بە دەنگ و ڕەنگەوە ئەو چالاكیانەی دەگواستەوە. كارمەندانی تەلەفزیۆنی كەركووك لەو ڕۆژەدا وێنە و هەواڵی كەركووك و پارێزگاكانی دیكەی باشووری كوردستانیان بۆ بەغدا دەنارد. ساڵێكیان لە گرتەیەكی ئەو یادە لە پارێزگای كەركووكدا چەند منداڵە كوردێك بە جلی كوردییەوە لە تەلەفزیۆن دەردەچن، پارێزگارە بەعسییەكەی ئەوكاتی كەركووك بەو گرتەیە زۆر سەغڵەت بوو، بانگی بەڕێوەبەری تەلەفزیۆنی كەركووكی كرد و پێی گوت، “ئەم جارە شەرواڵێك لە شاشەی تەلەفزیۆن دەربچێت، بە كەوش سمێڵت دەتاشم.” لە ڕووی ڕێزەوە بۆ ناوبانگی ئەو كەسەی ئەوكات بەڕێوەبەری تەلەفزیۆنی كەركووك بوو، لێرەدا ناوی ناهێنین.
سەری باس و بنی باس دەگەڕێتەوە لای كاك قاسم عارف، ئەو گوتی لەگەڵ گۆڕینی قوتابخانەكەمان لە خوێندنی كوردییەوە بۆ خوێندنی عەرەبی لە ساڵی خوێندنی 1979/ 1980دا، ئامادەیی كوردستانی كوڕان كرا بە ئامادەیی عەبدولمەلیك بن مەروان، بەڕێوەبەری ئامادەیی كوردستان خەڵكی شنگال بوو، ناوی مامۆستا محەمەد سەید مەجید شنگالی بوو، ئەویش دوور خرایەوە و بەڕێوەبەرێكی نوێ و بەعسی بە ناوی مەهدی موغار بوو بە بەڕێوەبەری ئامادەیی عەبدولمەلیك بن مەروان. بەعس هەموو شتێكی لە قاڵبی بەعسایەتی دەدا، هەموو شتێك دەبوو بە گوێرەی خواست و پێوانەی ئایدیۆلۆژیانەی ئەو بێت.
ڕۆژێك بەر لە نووسینی ئەم وتارە، سەردانی دكتۆر محەمەد سەلیم پزیشكی ناوداری هەناوم كرد لە نۆرینگەكەی خۆی لە شاری كەركووك. ئەم پزیشكە كوردە كە دكتۆرا و دەیان خول و كۆرسی لە وڵاتانی ڕۆژاوای ئەوروپا تەواو كردووە، یەكێكە لە پزیشكانی توانای كەركووك لە پسپۆریی هەناودا، لە ساڵانی (90)ی سەدەی بیستەمدا ئەویش خوێندنی لە ئامادەیی كوردستان (ئەوكات ناوی عەبدولمەلیك بن مەروان بوو) تەواو كردووە. خوێنەرێكی بە سەلیقە و كتێب دۆستێكی بێ وێنەیە، ئەو گوتی “لە پۆلی چوارەمی ئامادەیی بووم، بە پێی سیستەمی خوێندنی دەوڵەتی عیراق، وانەیەكی زمانی كوردی لەو پۆلەدا لە سەرجەم قوتابخانەكانی ئەو وڵاتەدا دەگوترایەوە. ئێمەی قوتابیانی كورد بایەخمان بەو وانەیە نەدەدا، چونكە زمانی خۆمان بوو، كێشەی زانینی زمانەكەمان نەبوو، هەر لە پۆلەكەماندا قوتابییەكی توركمان و قوتابییەكی عەرەب هەبوون. من لە وانەی زمانی كوردیدا 55% و قوتابییە عەرەبەكە 75% و قوتابییە توركمانەکەيش 85%ی هێنا.”
لە ساڵانی (70)ی سەدەی بیستەمەوە، دەوڵەتی عیراق بۆ پۆلی چوارەمی ئامادەیی وانەیەكی زمانی كوردیی خستووەتە نێو پرۆگرامی خوێندنەوە. ئەو وانەیە لە سەرانسەری عیراقدا دەگوترێتەوە، بەڵام زۆر لاوەكیانە ڕەفتاری لەگەڵدا دەكرێت، تا ڕادەی ئەوەی بەر لە دوو ساڵ وەزارەتی پەروەردە لە حكومەتی ئێستای عیراق فەرمانێكی دەركرد، تێیدا گوتی “هەر قوتابییەك لە وانەی زمانی كوردیدا دەرنەچێت، بە كەوتوو داناندرێت.” ئەم فەرمانەی وەزارەتی پەروەردە هێندەی دیكە گوتنەوەی تاقە وانەیەكی زمانی كوردیی لە یەك ساڵی خوێندنی بەرایی لە قوتابخانەكانی عەرەبستانی عیراقدا، خستە پەراوێزەوە، بەڵام لە قوتابخانەكانی كوردستاندا، زمانی عەرەبی وانەیەكی سەرەكیی خوێندنە بۆ خوێندكارانی كورد.
زمانی كوردی لە ساڵی 2005ـەوە هاوشانی زمانی عەرەبی، زمانی فەرمیی دەوڵەتی عیراقە، كورد بۆ خۆی لە جێگیر كردن و بەهێز كردنی پێگەی زمانی كوردیدا، كەمتەرخەمە، بۆ نموونە لە كۆی پتر لە (60) پەرلەمانتاری كورد لە نێو ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمان)ی عیراقدا، یەك پەرلەمانتار بە كوردی قسە ناكات. بۆ بەهێز كردنی پێگەی زمانی كوردی لە دەوڵەتی عیراقدا، پێویستە كورد لە بەغداوە دەست پێ بكات.
وێنەكان:
1-قاسم عارف نقومی خوێندنەوەیە
2-تیمی تۆمار كردنی بەرنامەی (ئارۆ)
3-تەلاری كتێبخانەی گشتیی كەركووك، پێشەوەی وێنەكە بە لای دەستە ڕاستەوە، شوێنی سووتاندنی خەرمانێك كتێبی كوردی
4-ئامادەكاری بۆ تۆمار كردنی بەرنامە
