بن زاری خۆشناوەتی لە فەرهەنگی ( دەنگارە)
خوێندنەوە وسەرنج : سەلما تۆما کاکۆ/نووسەر / ئەلمانیا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ناوی فەرهەنگ : دەنگارە
ژمارەی لاپەڕە : ٢٠٤
نووسین : محەمەد جەمال توتمەیی
چاپ : دووەم – ٢٠٢٤
ئاشکرایە نووسین لە هەر بوارێك بێ ئاسان نییە ، بۆ ئەوەی نووسەر بەرهەمێکی نایاب بخاتە بەرچاوی خوێنەر و کەلێنێکی کتێبخانەکان پڕ بکاتەوە، پێویستی بە هەگبەیەکی تژی لە وشەی جوان و سەلیقەی نووسین و پشوو درێژیی هەیە، بەڵام نووسینەوەی فەرهەنگ زۆر جیاوازترە لە نووسینێکی ئاسایی و سەرەڕای ئەوانە پێویستی بە لێهاتوویی و چۆنییەتی داڕشتن و ڕێکخستنی وشەو بن زار و ماناکانیان هەیە، ھەر بۆیە کارێکی ناوازەیە و پێویستی بە نووسەرێکی لێهاتوو هەیە کە شارەزاییەکی تەواوی لە نووسینەوە و گۆکردنی بن زارەکان هەبێ و بتوانێ ئەو بەرپرسیاریەتییە لە ئەستۆ بگرێ .
ئەم فەرهەنگە بریتییە لەو بن زارانەی کە تایبەتن بەدەڤەری خۆشناوەتی، ئەگەریشی هەیە لە ئەنجامی کاروان و مامەڵەکردن ئەو سنوورەیان تێپەڕاندبێ بۆ چەند ناوچەی تریش (د. ئیدریس عەبدوڵڵا ) پێشەکییەکی زۆر جوانی بۆ نووسیوە و تیایدا ئاماژەی بە گرنگییەکەی کردووە .-
گرنگی فەرهەنگی دەنگارە
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ :
١- پاراستنی کۆمەڵێ ناو و وشە و بن زاری خۆشناوەتی دوای ڕاڤە کردنیان بۆ
فەرهەنگی گەورەی زمانی نەتەوەیی
کوردی .
٢-هەندێ وشە و بن زاری تێدایە کە دەکرێ شوێنی وشەیەکی بیانی پێ پڕ بکرێتەوە و بۆ زمانی ستاندەردی کوردی سوودی لێ وەربگیرێ ،بۆنموونە وشەی :
(ئاوەنێسە) لەبری (لەوزەتێن)
٣- زۆر گوند و گژ و گیا و فرمان و کردار و خوو بە خوێنەر دەناسێنێ کە چەند نموونەیەکیان لە لاپەڕە( ٨٫٧ ) دا
نووسراونەتەوە.
٤- نووسینی ئەم فەرهەنگە کارێکی
خۆماڵییە و خزمەت بە کەلتووری
نەتەوەیی دەکات . 
نووسەر و شێوازی نووسین
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ :
نووسەری ئەم فەرهەنگە لە خۆشناوەتی چاوی بە دونیا هەڵێناوە و لە بناری شاخەکان و گوندەکانی گەورە بووە و هەر بەو بن زارانە ئاخاوتووە و گوێی لێیان گرتووە بەمەیش شارەزاییەکی زۆری لەو بن زارانەدا هەیە ،بۆیە شانی داوەتە بەر ئەو کارە ناوازەیە و بەم شێوازی نووسینە بەسوود وەرگرتن لەو کەس و سەرچاوە و ژێدەرانەی ناویان لە( لا ٢٠٣) هاتووە فەرهەنگەکەی نووسیوەتەوە :
١- بەپێی ئەلف و بای زمانی کوردی
وشەکانی دابەش کردووە .
٢- واتا و ڕاڤەی وشەکە و بواری
بەکارهێنانی نووسیوەتەوە .
٣- لەو وشانەی کەدەبێ وەكوو ڕستە
بنووسرێن، لەپێناو ڕاڤە کردنی ڕستەکە
ئیدیۆمی بەکارهێناوە.
مەبەستی نووسەر
ــــــــــــــــــــــــــــــ
١- خزمەتکردنی سنوورەکەی خۆی بە
پاراستنی زۆر لەو وشانەی کە خەریکە تۆزی سڕینەوە و لەناوچوون دایان بپۆشێ کە بەهۆی زمانیستاندەرد و ڕاگەیاندن گۆکردنیان زۆر کەم بووە ،
ئەوەیش بە کۆکردنەوە و نووسینیان لەم فەرهەنگە وە ئاسانکارییە بۆ نووسەرو
شاعیرەکانی ئەو دەڤەرە تا جارجارە
بیانخزێننە ناو نووسین و
شیعرەکانیانەوە.
٢- پاراستنی ئەو زاراوانەی کە تایبەت
بوون بەجیا کردنەوەی ڕەگەزی نێر و
مێ ، بۆ نموونە :
ئێ کووی ؟ واتا چۆنی بۆ نێر
ئە کووی ؟ واتا چۆنی بۆ مێ
تێبینیەکان
ـــــــــــــــــ
بێگومان نووسینەوەی ئەو فەرهەنگەیش وەك هەموو کتێبێکی تر بەدەر نییە لە هەندێ هەڵە یاخود تێکەڵبوونێك کە لە کاتی خوێندنەوە و وردبینی کەوتنە بەر چاوم کە بۆ کارێکی تاکەکەسی ئاسایین ، چونکە زۆر جار کاری فەرهەنگ سازی لە توانای تاکە کەسێك بەدەرە و دەکرێ بەشێوەی دەستە کاری لەسەر بکرێت، لەوانەیش :
١- لە لاپەڕە( ٢٢ ) وشەی ئیختیار بە مانای
ئیختیار : بەهۆی پیربوون تواناو
هێزی نەمابێ
ئیختیار : هەژارێ توانای کڕینی نەبێ
لە ڕاستیدا بۆ نەبوونی یا هەژاری و بێ توانایی وشەی (ئیختیدار ) یا (ئیقتیدار) بەکاردەهات کە لە مانای (اقتدار) ی عەرەبیەوە نزیکە.
٢- لە لاپەڕە ( ٧٦ ) وشەی( جاند) واتا
جێگایەکی دیار و پێش چاو لە ڕیزی
پیتی (ح )نووسراوە .
٣- لە لاپەڕە (٨٤ ) وشەی( دەستەبەرد)
واتا( بەردی پڕ بەدەست) لەگەڵ پیتی (خ) نووسراوە.
٤ – هەموو وشەکان ئەو نیشانەیان بۆ
دانراوە بۆ جیاکردنەوە (*) تەنها ئەم وشانە نەبێ ،بەمەیش ئەگەری تێکەڵ بوونیان لەگەڵ ڕاڤەی وشەی پێشتر زیاتر دەکات ، لەوانە :
قدیلە : ختۆکە لاپەڕە ١٤٤
گەوارە : بارینی لەناکاوی ڕێژنە
بارانێکی کەم لە بەهاران
لا ١٧٣
مشەقەتی : ماندوو بوون ١٨٣
سەرنج
ـــــــــــــ
ئەوەی سەرنجی ڕاکێشام لەو فەرهەنگە : ١- پیتی (ڤ) بوو کە نووسەر ئاماژەی پێکردووە کە لە خۆشناوەتی زۆر بەکەمی لە سەرەتای وشه بەکاردێت بەڵام لە گوندەکانی (هەرتەل و دورووبەری) زیاتر لەجیاتی پیتی (و) بەکاری دێنن وەك :
ڤێکڕا : وێکڕا ( لا ١٤١)
لە کۆتاییدا
ـــــــــــــــــ لە ئەنجامی خوێندنەوەی ئەو فەرهەنگە و وردبینیم بە پێویستم زانی :
ژمارەی وشەکانی ئەو فەرهەنگە بزانرێن بۆ ئەمەیش ئامارێکی وشەکانم کرد ئاماژە بە لاپەڕەکانی و بەگوێرەی پیتەکان ، هەر وەك چۆن لەم خشتەیەی خوارەوەدا دیارە ، بەمەیش دەرکەوت کە (٢٥٩٨) وشە لەخۆ دەگرێ کە ماناو ڕاڤەکەیان لەبەرامبەر نووسراوە ، بێگومان بۆ کاری تاکە کەسی ئاسان نییە و نووسەری بەڕێز مامۆستا (محەمەد جەمال توتمەیی) شایانی دەستخۆشییە ، ڕەنگە ئەو ئامارە بەلای زۆر لە خوێنەرەکان کارێکی زیادە بێت بەڵام ئەوەیش جێی خۆی دەگرێت جگە لە هەڵسەنگاندنی کاری فەرهەنگ ساز بۆ زۆر مەبەست سوودی دەبێ بەتایبەتیش ئەگەر لە داهاتوو وشە لەبیرکراوەکانیش بخرێنە سەر ئەو وشانە و قەبارەی فەرهەنگەکە لە زیادبووندابێ .
