جووەکانی کوردستان:
کوردانی جوو چۆن بوون بە ئیسرائیلی؟
نووسینی: پینار کارا
وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە: شێرزاد مامسانی/ نووسەر/ ئیسرائیل
هەموو جەژنێکی سوکۆت(کەپرە شینە/ وەرگێڕ*)، کوردانی جووی ئیسرائیل کۆدەبنەوە بۆ سەماکردن و خواردنی بەتام و چیرۆکی زێدی خۆیان – کوردستانی مێژوویی، کە ئێستا لە نێوان تورکیا، سوریا، ئێران و عێراقدا دابەشکراوە – لە فێستیڤاڵی سەیرانادا کۆدەبنەوە.
فێستیڤاڵی سەهارا لە مێژوودا لە دەوروبەری وەرزی بەهاردا بەڕێوە دەچوو و هاوشێوەی فێستیڤاڵی نەورۆزە کە بنەچەی زەردەشتیی هەیە و لەلایەن پێکهاتە جۆراوجۆرەکانی ڕۆژئاوا و ناوەڕاستی ئاسیا بۆ دەستپێکی بەهار و گوڵکردنی سروشت دوای زستان بەڕێوەدەچێت. ئاهەنگەکانی سەهارا یان سەیرانە لە شارە جیاوازەکانی ئیسرائیل بەڕێوەدەچن و گەورەترین کۆبوونەوەکان لە ئۆرشەلیمە کە نزیکەی ١٣ هەزار ئامادەبووی تێدایە.
– [ ] ئەمڕۆ نزیکەی ٢٠٠ هەزار کوردی جوو لە ئیسرائیل دەژین(بەگوێرەی ئاماری ساڵی١٩٩٢، بەڵام ئێستا بە نیو ملیۆن کورد مەزەندە کەکرێن/ وەرگێڕ) کە لە خاکی عەرەبی و فارسی و تورکی و کوردەوە هاتوون(رەنگە مەبەستی نووسەر خاکی کوردستانی دابەش بوو بەسەر عەرەب و تورک و فارس بووبێ/ وەرگێڕ) و زۆرترین کۆچ لە نێوان ساڵانی ١٩٤٨ بۆ ١٩٥٠ ڕوویداوە، لە ئێستادا تەنها نزیکەی ٥٠٠ خێزانی جوو لە کوردستانی عێراقی مۆدێرن ماونەتەوە.
– [ ] بۆچی جووەکانی کوردستان زێدی خۆیان بەجێ هێشت و لە ئیسرائیل نیشتەجێ بوون؟
ڕۆیشتنی کوردانی جوو لە کوردستان
کوردستان ناوچەیەکی مێژوویی جیۆ کولتورییە کە گەلی کورد زۆرینەی دانیشتوانی تێدا پێکدەهێنێت. بەکارهێنانی سەردەمی ئەم دەستەواژەیە ئاماژەیە بۆ باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا (باکووری کوردستان یان باکورێ کوردستانێ بە کوردی)، باکووری سوریا (رۆژئاوای کوردستان یان ڕۆژاڤا)، باکووری عێراق (باشووری کوردستان یان باشووری کوردستانێ)، و باکووری ڕۆژئاوای ئێران (رۆژهەڵاتی کوردستان یان ڕۆژهەڵاتی کوردستان) .
هەرچەندە ڕێکخراوە کوردییە ناسیۆنالیستەکان هەوڵی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی یان ئاستێکی دیاریکراوی ئۆتۆنۆمییان داوە، بەتایبەتی بە درێژایی سەدەی بیستەم، بەڵام کوردستانی عێراق کە بە هەرێمی کوردستانی ئۆتۆنۆمی کوردستانی عێراق ناسراوە، ئەمڕۆ تاکە هەرێمی کوردستانی ئۆتۆنۆمە.
لە سەروبەندی دامەزراندنی ئیسرائیلدا، نزیکەی ٢٥ هەزار جوو لە کوردستان دەژیان. زۆرینەی کوردانی جوو لە عێراق بوون و بە هاوئاهەنگی لەگەڵ دراوسێ موسڵمانە کوردەکانیان دەژیان. ئەوان بە زمانی ئارامی(و کوردی و عیبری قسەیان دەکرد/ وەرگێڕ) قسەیان دەکرد، کە پێشتر لە سەدەی حەوتەمدا سوپای عەرەبی میزۆپۆتامیا بگرێتە دەست، زمانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە.
کۆچکردن بۆ خاکی ئیسرائیل هەر لە سەدەی ١٦وە دەستی پێکرد، بەڵام تا سەرەتای پەنجاکانی سەدەی ڕابردوو زۆرینەی کوردانی جووی کوردستانی مێژوویی بەجێهێشت. ئەوە بوو حکومەتی عێراق یاسای هەڵوەشاندنەوەی ڕەگەزنامە و بەستنی موڵک و سامانی زۆرێک لە جووەکانی عێراقی دەرکرد.
دەرکردنی ئەم یاسایانە هاوکات بوو لەگەڵ زنجیرەیەک هێرشی بۆمبڕێژکراو بۆ سەر کەنیشتەی جووەکان و قاوەخانەکان و ئامانجەکانی تری ژیانی جووەکان لە بەغدا (کە بەهۆڵۆکۆستی لەبیرکراو یاخود الفرهود ناسراوە/ وەرگێڕ). کاریگەری ئایدیۆلۆژیای نازی لە وتارە گشتییەکانی عێراقدا زیاتر دەرکەوت و لە نێو خەڵکی گشتیدا جەماوەریی پەیدا کرد.
لە ساڵی ١٩٤٨ عێراق لەنێو چەند وڵاتێکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوو کە دژی دەوڵەتی تازە دامەزراوی ئیسرائیلیان ڕاگەیاند. ئەمەش وەرچەرخانێکی گەورە بوو بۆ جووەکانی عێراق و بۆ جووەکانی سەرتاسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەگەڵ تێکچوونی بارودۆخی جووەکان لە عێراق و وڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیسرائیل یاسای گەڕانەوەی دەرکرد، کە ڕێگەی بە جووەکان لە هەموو جیهان دا کۆچ بکەن بۆ ئیسرائیل.
بەرگی ئەلبوومی مۆسیقای ئیتزیک کالا.
فێستیڤاڵی سەهارا یاخود سەیرانە تا ئێستاش وەک بەشێکی دانەبڕاو لە ژیانی کورد-جوو لە ئیسرائیل ماوەتەوە و لەلایەن خەڵکی هەموو تەمەنێکەوە بەڕێوەدەچێت. هەروەک چۆن لە زێدی مێژوویی خۆیاندا کردیان، پێکهاتە کوردییەکان کۆدەبنەوە و ڕۆژەکانیان بە گۆرانی و سەما و هاوبەشکردنی خواردنە نەریتییە کوردییەکان پێکەوە بەسەر دەبەن.
ئەم فێستیڤاڵە جگە لە زیندوو هێشتنەوەی نەریتی کورد، وەک دەرفەتێک بۆ کۆمەڵگا کەڵک وەردەگرێت بۆ تیشک خستنە سەر ئەو کوردە جووانە و ئاهەنگگێڕان کە لە کۆمەڵگای ئیسرائیلدا پێگەی گرنگیان بەدەستهێناوە. نموونەی ئیتزیک کالا، گۆرانیبێژی ئیسرائیلی بە ڕەچەڵەک کورد کە بە زمانەکانی ئارامی و کوردی و عیبری گۆرانی دەڵێت و تا ئێستا 30 ئەلبوومی ستۆدیۆی بڵاوکردۆتەوە، هەروەها موشێ بارزانی، کوردێکی جووی لەدایکبووی کوردستانی عێراق و ئەندامی ئۆلێی هاگاردۆم، شەڕکەرە ژێرزەمینییەکانی جوو لەلایەن ئینگلیزەکانەوە لە فەلەستینی ئیجباری لە سێدارە دراون، کە ئەمڕۆ لە ئیسرائیل وەک پاڵەوانی نیشتمانی یادیان دەکرێتەوە و بە شێوەیەکی بەرفراوان یادیان دەکرێتەوە.
لە چەند ساڵی ڕابردوودا سەرهەڵدانی ڕێکخراوگەلێک بەخۆیەوە بینی کە پەیوەندی کورد و ئیسرائیل پەرەپێدەدەن، وەک کۆمەڵەی دۆستایەتی کورد و ئیسرائیل یان هاوپەیمانی جووەکان بۆ کوردستان. دامەزرێنەری هاوپەیمانی جووەکان بۆ کوردستان ڕایگەیاند: خزمایەتییەک لە نێوان ئەو دوو گەلەدا هەیە، کە جوو و کوردە، کە تەنیا لە حساباتی سیاسی تێدەپەڕێت. ئێمە دوو نەتەوەی چەند ملیۆن کەسین کە بە گشتی هەردووکمان بۆ بەهاکانی ڕۆژئاوایی وەک لێبوردەیی، پێشکەوتن، مافی یەکسان بۆ ژنان وەستاوین و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەودیودا بەرامبەر ستەمکاری و کۆنەپەرستی دەوەستینەوە.
پەروەردەکردنی پەیوەندی کورد و ئیسرائیل
زۆرێک لە نزیکەی ٢٠٠ هەزار جووی کورد لە ئیسرائیل و نەوەکانیان بە تەواوی تێکەڵ بە کۆمەڵگای ئیسرائیل بوون. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوامن لە پەیوەندییەکی کولتووری بەهێز بە زێدی خۆیانەوە و تا ڕادەیەکی زۆر سیاسی دەمێننەوە. ئەمەش بە تایبەتی کاتێک دەرکەوت کە کوردەکانی کوردستانی عێراق لە ڕیفراندۆمێکی ناپابەندکەردا دەنگیان بە سەربەخۆیی دا و کوردانی جووی لە ئیسرائیل لە پارکی سەربەخۆیی ئۆرشەلیم بۆ پشتیوانی لە سەربەخۆیی کۆبوونەوە. تادێت کوردە موسڵمانەکان بەهەمان شێوە سەردانی دراوسێ کۆنەکانیان دەکەن لە ئیسرائیل بۆ کۆبوونەوە تایبەتەکانی وەک فێستیڤاڵی سەهارا یاخود سەیرانە.
پەیوەندی کورد لە ئیسرائیل و دڵی کورد قووڵتر بووەتەوە و کورد لە هەردوو بوارەکەدا دەستپێشخەرییە کولتوورییەکان بەرەوپێش دەبەن. هەرچەندە هەندێک دەستپێشخەری سیاسی هەن کە پاڵ بە سیاسەتمەدارانەوە دەنێت لە ئیسرائیل و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ فراوانکردنی پشتیوانی فەرمی خۆیان بۆ یەکتر، بەڵام پاڵنەرەکانی پشت ئەم دەستپێشخەرییانە زۆرجار فەرهەنگی و نۆستالژیکن. زۆرێک لە کوردە جووەکان لە ئیسرائیل تەنها هیوایان وایە بە ڕەگ و ڕیشەی بنەماڵەکەیاندا بگەڕێن و سەردانی هاوڕێکانی منداڵی خۆیان بکەن و لەگەڵ هاوڕێ موسڵمانە کورد و موسڵمانە عێراقییەکان و جووە ئیسرائیلییەکان فێستیڤاڵی سەهارا بە هیوای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستێکی فرە کولتوری و ئارام و ئاهەنگ بگێڕن.
پینار کارا خاوەنی دکتۆرایە. کاندید لە قوتابخانەی هێنری ئێم جاکسۆن بۆ توێژینەوە نێودەوڵەتییەکان کە گرنگی بە خوێندنی کۆچبەران و کۆمەڵگەی مەدەنی دەدات لە ئەڵمانیا. لە ئێستادا لە بەرلین توێژینەوەی دیزەرتەیشن ئەنجام دەدات وەک هاوڕێی پرۆگرامی بەرلینی زانکۆی ئازاد بۆ توێژینەوە پێشکەوتووەکانی ئەڵمانی و ئەوروپی.
تێبینیەکانم وەک وەرگێڕی ئەم بابەتە:
*ئەگەر لەساڵی ١٩٩١ کوردە جووەکانی ئیسرائیل لە ئاماری فەرمی دەوڵەتدا ٢٥٠ هەزار بوونە بەدڵنیاییەوە ئێستا لە نیو ملیۆن زیاترن، چونکە کوردەکانی ئیسرائیل باری داراییان لە کۆمەڵگەکانی تری ئیسرائیل باشترە و کوردیش بەوە ناسراون لەو وڵاتە کە زیاتر وەچە دەنێنەوە و کۆمەڵگایەکی خێزان دۆست و کۆمەڵایەتین و خێزانەکان زۆرترین مناڵیان هەیە.
*بۆزانیاری زیاتر زانیاری دەربارەی جەژنی سووکۆت یاخود کەپرە شینە بڕوانە ئەم لینکە:
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Sukkot
*لە فەرهەنگی خاڵدا وەها باسی ئەو جەژنە کراوە: کەپرە شینە
* جەژنێکی جووەکانە لە دەمە دەمی پایزدا هەر ماڵە کەپرێک دەکا و میوەی پێدا هەڵدەواسێ، لەپاش بڕانەوەی جەژنەکەیان میوەکە دەخۆن.
* هەرچەندە نووسەری بابەتەکە تەنها لە گۆشەنیگای جەژنێکەوە(کەپرە شینە) بابەتەکەی داڕشتووە و نەیویستووە بەقوڵی بچێتە نێو کون و کەلەبەرەکانی ئەو دەستەواژانەی کە باسی کردوون یاخود ئەو رووداو و بەشانەی تر کە پێویستی لێکۆڵینەوەی زیاترن، بۆیە من لە کتێبەکەمدا(پەیوەندی کورد و جوو/ کوردستان و ئیسرائیل) بەتێر وتەسەلی ئەو وەڵامانەم داوەتەوە، هیوادارم لەم نزیکانە کتێبەکەم بە فایلی PDF لەم ماڵپەڕە جوانەدا بڵاو بکەمەوە.
