پەیوەندییە بۆماوەییەکانی نێوان کورد و جووەکان
شێرزاد مامسانی/ نووسەر/ ئیسرائیل
کورد نزیکترین خزمی جووەکانە
لە ساڵی ٢٠٠١ تیمێک لە زانایانی ئیسرائیلی و ئەڵمانی و هیندستان بۆیان دەرکەوت کە زۆرینەی جووەکان لە سەرانسەری جیهان پەیوەندییەکی نزیکیان بە گەلی کوردەوە هەیە — زیاتر لەوەی کە پەیوەندییان بە عەرەبە سامییەکان یان هەر دانیشتووانێکی دیکەوە هەیە کە پشکنینیان بۆ کراوە. توێژەران نمونەیان لە کۆی گشتی 526 کرۆمۆسۆمی Y لە 6 دانیشتوو (جووەکانی کورد، موسڵمانی کورد، عەرەبی فەلەستینی، جووە سەفاردییەکان، جووەکانی ئەشکەنازی، و بەدەوی لە باشووری ئیسرائیل) وەرگرتووە و داتای زیادەیان لەسەر 1321 کەس لە 12 دانیشتوو (لەوانەش ڕووسەکان، بێلاڕوسییەکان) زیاد کردووە ، پۆلەندی، بەربەر، پورتوگالی، ئیسپانی، عەرەب، ئەرمەنی، و تورکی ئەنادۆڵ). زۆربەی ئەو 95 کەسە کوردە موسڵمانەی کە پشکنینیان بۆ کراوە، خەڵکی کوردستانی عێراق بوون. جووەکانی ئەشکەنازی باوباپیرانیان هەیە کە لە ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا ژیاون، جووەکانی سێفاردیش باوباپیرانیان لە باشووری ڕۆژئاوای ئەوروپا و باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هاتووە.
جووە کوردەکان و جووە سەفاردەکان زۆر لە یەکتر نزیک بوون. هەردوو ئەم دانیشتووانەی جوو تا ڕادەیەک جیاواز بوون لەگەڵ جووە ئەشکەنازییەکان کە لە سەردەمی ڕەوەندی خۆیاندا تێکەڵ بە گەلانی ئەوروپی بوون. توێژەران پێشنیاریان کردووە کە نزیکەی لەسەدا ١٢.٧ی جووەکانی ئەشکەنازی کە کرۆمۆسۆمی Eu 19 یان هەیە — کە لە نێوان لەسەدا ٥٤ بۆ ٦٠ی مەسیحییەکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات دەبینرێن — لە ڕووی باوکییەوە لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات (وەک سلاڤەکان) یان خەزارەکانەوە هاتوون. بەڵام زۆربەی جووەکانی ئەشکەنازی کە خاوەنی Eu 9 و کرۆمۆسۆمی دیکەن، لە ڕووی باوکییەوە لە جووەکانەوە هاتوون کە دوو هەزار ساڵ لەمەوبەر لە ئیسرائیل ژیاون. ئاریێلا ئۆپنهایم لە زانکۆی عیبری ئیسرائیل لە وتارەکەیدا لە ژمارەی تشرینی دووەمی 2001ی گۆڤاری جیناتی مرۆیی11 نووسیویەتی کە ئەم لێکۆڵینەوەیە نوێیە دەرکەوتووە کە جووەکان پەیوەندییەکی بۆماوەیی نزیکتریان لەگەڵ دانیشتوانی باکووری دەریای ناوەڕاست (کورد، تورکی ئەنادۆڵ، و… ئەرمەنییەکان) لە چاو دانیشتوانی باشووری دەریای ناوەڕاست (عەرەب و بەدەوی).
توێژینەوەیەکی پێشووی ئاریێلا ئۆپنهایم و هاوکارەکانی کە لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٠٠دا لە گۆڤاری Human Genetics بڵاوکرایەوە، دەریخست کە نزیکەی لەسەدا ٧٠ی ڕەچەڵەکی باوکی جووە و نزیکەی لەسەدا ٨٢ی عەرەبە فەلەستینییەکان هەمان حەوزی کرۆمۆسۆمییان هەیە. زانایانی جینات جەختیان لەوە کردەوە کە ئەمە ڕەنگە پشتگیری لەو ئیدیعایە بکات کە عەرەبە فەلەستینییەکان بەشێکیان لە جووەکانەوە هاتوون کە موسڵمان بوون. عەرەبە فەلەستینییەکان بە نزیکبوونەوەی پەیوەندییان لەگەڵ جووەکان، جیاوازن لە گروپە عەرەبییەکانی دیکە، وەک سوری، لوبنانی، سعودی و عێراقییەکان کە کەمتر پەیوەندییان بە جووەکانەوە هەیە.
توێژینەوەیەکی مایکل هامەر و هاوکارانی، کە لە مانگی حوزەیرانی ٢٠٠٣ لە PNAS بڵاوکرایەوە، پەیوەندییەکی بۆماوەیی لە نێوان عەرەب (بەتایبەت سوری و فەلەستینی) و جووەوە دەستنیشان کردبوو، بەڵام تاقیکردنەوەی کوردیان نەکردبوو، بۆیە کەمتر تەواو بوو.
زۆرێک لە کوردەکان(جوو)ی کۆهین مۆداڵی هاپلۆتایپی هەیە
لە ساڵانی نەوەدەکاندا، تیمێکی زانایان (لەوانەش زانای بۆماوەیی مایکل هامەر، پزیشکی گورچیلە کارل سکۆریکی و هاوکارەکانیان لە ئینگلتەرا)4 بوونی هاپلۆتایپێکیان دۆزیەوە کە ناویان لێنا “هاپلۆتایپی مۆداڵی کۆهین” (بە کورتکراوەی بە CMH). کۆهین وشەی عیبرییە بۆ “کاهین”، و نەوەکانی کاهینی جووەکانی دوو هەزار ساڵ لەمەوبەر دیاری دەکات. توێژینەوە سەرەتاییەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە لەکاتێکدا تەنها نزیکەی لەسەدا ٣ی جووەکانی گشتی ئەم هاپلۆتایپەیان هەیە، لەسەدا ٤٥ی کۆهینەکانی ئەشکەنازییەکان ئەم هاپلۆتایپەیان هەیە، لەکاتێکدا لەسەدا ٥٦ی کۆهینەکانی سێفارد ئەم هاپلۆتایپەیان هەیە. دەیڤید گۆڵدشتاین، زانای جیناتی پەرەسەندن لە زانکۆی ئۆکسفۆرد دەڵێت: “پێدەچێت ئەم جۆرە کرۆمۆسۆمییە پێکهاتەیەکی دانیشتوانی باووباپیرانی عیبری بووبێت”. هەندێک لە حاخامەکانی جوو توێژینەوەی کۆهینیان بەکارهێنا بۆ ئەوەی بڵێن هەموو کۆهینەکانی لەگەڵ CMH لە هارونەوە هاتوون، سەرۆک کاهینێک کە نزیکەی ٣٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر ژیاوە، وەک تەورات باسی کردووە. دوای ماوەیەکی کەم، دیاری کرا کە لەسەدا ٥٣ی خێڵی بوبا لە خەڵکی لێمبا لە باشووری ئەفریقا CMH یان هەیە، لە کاتێکدا لەسەدا ٩ی لێمبای غەیرە بوبا. لێمباکان بانگەشەی ڕەچەڵەکیان لە ئیسرائیلییە کۆنەکانەوە دەکەن، هەروەها هەندێک ڕێبازی جووەکان وەک خەتەنەکردن و خۆبەدوورگرتن لە خواردنی گۆشتی بەراز پەیڕەو دەکەن و بۆ زۆرێک لە زانایانی بۆماوەیی و مێژوونووسان وا دیار بوو بەڵگە بۆماوەییەکان بانگەشەکانیان پشتڕاست دەکاتەوە.
بەڵام زۆری نەخایاند دەرکەوت کە CMH تایبەت نییە بە جووەکان یان نەوەکانی جووەکان. لە وتارێکی ساڵی ١٩٩٨دا لە ڕۆژنامەی ساینس نیوز٥، دکتۆر سکۆریکی ئاماژەی بەوەدا (لە چاوپێکەوتنێکدا) کە هەندێک لە غەیرە جووەکانیش خاوەنی نیشانەکانی کۆهینن، و هەربۆیە نیشاندەرەکان “تایبەتمەند یان تایبەت” نین. CMH لە نێو کوردەکانی کوردستانی عێراقدا زۆر باوە، بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی ساڵی 1999ی C. Brinkmann et al.6 وە لە وتارەکەیدا لە ساڵی 2001دا، ئۆپنهایم نووسیویەتی: “هاپلۆتایپی باڵادەستی کوردە موسڵمانەکان (هاپلۆتایپی 114) تەنها یەک هەنگاوی گۆڕانی مایکرۆسەتەلایت بوو”. جگە لە CMH…” (ئۆپنهایم ٢٠٠١، لاپەڕە ١١٠٠). جگە لەوەش، CMH لە هەندێک لە ئەرمەنییەکانیشدا دەبینرێت، بە گوتەی دکتۆر لیڤۆن یێپیسکۆپۆسیان (سەرۆکی پەیمانگای مرۆڤ لە یەریڤان، ئەرمینیا)، کە ساڵانێکی زۆرە لە بواری جیناتدا لێکۆڵینەوەی کردووە. دکتۆر ئەڤشالۆم زووسمان-دیسکین نووسیویەتی: “ئەو پێشنیارەی کە ‘هاپلۆتایپی مۆداڵی کۆهین’ هاپلۆتایپی واژۆکراوە بۆ دانیشتوانی عیبری کۆن، هەروەها بە داتای دانیشتوانی دیکە پشتگیری ناکرێت.”7.
بە کورتی CMH نیشاندەرێکی بۆماوەییە لە باکووری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە کە تایبەت نییە بە جووەکان. بەڵام بوونی لە نێو زۆرێک لە کورد و ئەرمەنییەکان و هەروەها هەندێک لە ئیتاڵی و هەنگارییەکان، پێدەچێت پاڵپشتی ئەو مشتومڕە گشتییە بکات کە کورد و ئەرمەنەکان خزمی نزیکی جووەکانن و مۆدێرنن و زۆرینەی جووەکانی ئەمڕۆ ڕەچەڵەکی باوکایەتییان لە باکووری ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستەوە هەیە.
شانشینی جووەکانی ئادیابین لە کوردستانی کۆن
لە سەردەمی کۆن ماڵی شاهانەی ئادیابێنێ و بەشێک لە خەڵکی ئاسایی ئادیابێنێ بوونە ئایینی جوو. پایتەختی شاری ئادیابێنێ (ئەربێلا) بوو (ئەمڕۆ لە لایەن عەرەبەوە بە ئەربیل و کورد بە هەولێر ناسراوە). پاشا ئیزاتێس لە نزیکەوە پەیوەست بوو بە باوەڕە نوێیەکەیەوە، و کوڕەکانی نارد بۆ ئەوەی لە ئۆرشەلیم داب و نەریتی عیبری و جوو بخوێنن. جێنشینی ئەو لەسەر تەختی پاشایەتی مۆنۆبازۆسی دووەمی برای بوو کە ئەویش ئایینی جووی وەرگرت. لە لێکۆڵینەوەکەیدا لە ساڵی ٢٠٠١دا، ئۆپنهایم ئاماژە بە شانشینی ئادیابین دەکات، بەڵام پێشنیاری ئەوە دەکات کە لە کاتێکدا گۆڕینی ئادیابین بۆ ئایینی جوو “دەرئەنجامی ئاسمیلەکردنی غەیرە جووەکانی لە کۆمەڵگادا بووە… پێناچێت ئەم گۆڕانکارییە تۆمارکراوە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ی حەوزی کرۆمۆسۆمی جووەکانی کورد.”8. ڕەنگە هەندێک لە جووەکانی ئەدیبینی لە کۆتاییدا بوونەتە مەسیحی.
دەرەنجامەکان
تازە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندییە کۆنەکانی نێوان کورد و جوو دەستی پێکردووە. جێگای سەرنج دەبێت بزانین ئایا گروپە جووە جۆراوجۆرەکان لە ڕەچەڵەکی دایکیدا پەیوەندییەکی بنەماڵەیی بەهێزیان لەگەڵ کورددا هەیە وەک چۆن لە ڕەچەڵەکی باوکایەتیدا هەیە. توێژینەوە سەرەتاییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە دانیشتوانی جووەکان لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و یەمەن ڕەچەڵەکی دایکییان هەیە کە ڕەچەڵەکی غەیرە ئیسرائیلی زۆر زیاتر لە ڕەچەڵەکی باوکیان لەخۆدەگرێت. سەرەڕای ئەم تێکەڵبوونە لەگەڵ گروپەکانی تر، گەلی جووە لە کۆتاییدا لە ناوچەیەکی ناو کوردستان یان لە نزیکەوە دەستیان بە بوونیان کرد، پێش ئەوەی کۆچ بکەن بۆ باشووری ڕۆژئاوا بۆ ئیسرائیل. ئەم لێکۆڵینەوە ورووژێنەرە کە دەریدەخات کە ڕەنگە کورد و جووەکان چەند هەزار ساڵ لەمەوبەر باوکی هاوبەشیان هەبووبێت، بەهیوای ئەوەی هەم کورد و هەم جوو هان بدات بۆ گەڕان بەدوای کولتووری یەکتردا و پاراستنی ئەو دۆستایەتییەی کە کورد و جوو لەم دواییانەدا لە کوردستانی عێراق چێژیان لێ وەرگرتووە (وەک لە مێژوودا هاتووە لە وتارەکەی ئەم دواییەی مایکل ڕوبین “عێراقەکەی تر”8.وەک ڕوبین ئاماژەی پێدەکات، سەرکردەی کورد مەلا مستەفا بارزانی جارێکی دیکە سەردانی ئیسرائیلی کردووە و لەگەڵ بەرپرسانی حکومەتی ئیسرائیل کۆبووەتەوە، ڕوبین ئاماژە بە “نزیکایەتی تایبەت بە ئیسرائیل”ی کوردەکانی کوردستانی عێراق دەکات و دەنووسێت “لە… پەناگەی ئارامی کوردستانی عێراق، جووەکان و ئیسرائیل بە دڵەوە یاد دەکرێنەوە، ئەگەر تادێت ناڕوونتر بێت.” با هیوامان ئەوە بێت کە ئەم پەیوەندییە نوێ بکرێتەوە و بەهێزتر بێت.
ژێدەر و سەرچاوەکان:
* KEVIN ALAN BROOK Historian, Specialist on the Khazars, Contributor to The Encyclopaedia of Judaism, Second Edition (Brill, 2005)
تێبینییەکانی ژێرەوە:
1.↑ A. Nebel, D. Filon, B. Brinkmann, P. P. Majumder, M. Faerman, and A. Oppenheim, “The Y Chromosome Pool of Jews as Part of the Genetic Landscape of the Middle East”, The American Journal of Human Genetics (November 1, 2001), 69(5):1095–1112.
2.↑ A. Nebel, D. Filon, D. A. Weiss, M. Weale, M. Faerman, A. Oppenheim, M. G. Thomas, “High-resolution Y chromosome haplotypes of Israeli and Palestinian Arabs reveal geographic substructure and substantial overlap with haplotypes of Jews”, Human Genetics (December 1, 2000), 107(6):630-641.
3.↑ M. F. Hammer, A. J. Redd, E. T. Wood, M. R. Bonner, H. Jarjanazi, T. Karafet, S. Santachiara-Benerecetti, A. Oppenheim, M. A. Jobling, T. Jenkins, H. Ostrer, and B. Bonné-Tamir, “Jewish and Middle Eastern non-Jewish populations share a common pool of Y-chromosome biallelic haplotypes”, PNAS (June 6, 2000), 97(12):6769–6774.
4.↑ M. F. Hammer, K. Skorecki, S. Selig, S. Blazer, B. Rappaport, R. Bradman, N. Bradman, P. J. Waburton and M. Ismajlowicz, “Y chromosomes of Jewish priests”, Nature(January 2, 1997), 385:32.
5.↑ Travis, J. “The Priests’ Chromosome?”, Science News(October 3, 1998), 154(14): 218.
6.↑ C. Brinkmann, P. Forster, M. Schürenkamp, J. Horst, B. Rolf and B. Brinkmann, “Human Y-chromosomal STR haplotypes in a Kurdish population sample”, International Journal of Legal Medicine (April 1, 1999), 112(3):181-183.
7.↑ A. Zoossmann-Diskin, “Are today’s Jewish priests descended from the old ones?”, Journal of Comparative Human Biology (2000), 51(2-3):156-162.
8.↑ A. Oppenheim, “The Y Chromosome Pool of Jews as Part of the Genetic Landscape of the Middle East”, 1103.
9.↑ M. Rubin, “The Other Iraq”, The Washington Institute(December 31, 2001).
تێبینی:
وێنەی هاوپێچ وێنەی حاخام موشێ گابای، سەرۆکی کۆمەڵگەی جووەکانی زاخۆ، لەگەڵ سەرۆک کۆماری ئیسرائیل یتزاک بن زڤی لە ساڵی ١٩٥١
