نوێخوازی
نووسينی ؛ ڕۆبرت کون ديفز
وەرگێڕانی ؛ سەردار جاف / نووسەر/ ئەڵمانيا
نوێخوازی وه‌ك بزوتنه‌وه‌یه‌كی ئه‌ده‌بی له‌جیهاندا بۆ ئه‌نگلۆ – ئه‌مریكی و به‌رایی سه‌ده‌ی رابردوو ده‌گه‌ڕێته‌وه ، كاریگه‌ری شیعری فه‌ڕه‌نسی هه‌ر یه‌ك له : ( بۆدلێر ) و ( مالارمیه ) و ( ڤالێری ) و چه‌ندین قه‌ڵه‌مەكی شاعیری دیكه‌ی به سه‌ره‌وه‌یه، نوێخوازی بۆ خۆی كۆمه‌ڵه ئه‌ده‌ب و ره‌خنه‌یه‌كه سه‌رباری دیدی ره‌خنه‌ییانه – یان راشكاوانه‌تر ده‌توانین بڵێین چه‌ندین دید و تێڕوانینی په‌یوه‌ستدداره – كه هه‌ندێكیان گه‌وره‌ترین ئه‌دیب و ره‌خنه‌گری بۆ رۆژگاری ئه‌مڕۆمان دروست كرد.
كه‌سانی دیكه‌ی وه‌ك ( فردریك جیمسن ) ئاماژه‌یان به‌وه داوه كه پاش نوێخوای هاوچه‌رخیش جگه له وێنایه‌كی فۆتۆكۆپی نوێخوازی چیدیكه نییه
هه‌ندێجار وا ده‌گوترێته‌وه له سه‌ره‌تای سه‌ده به هه‌ر یه‌ك له ( گۆنراد ) و ( بیتس ) ده‌ركه‌وتووه ، كه‌چی هه‌ندێكی دی روونكارتر وا وه‌سفی ده‌كه‌ن كه یه‌كێكه له دیارده‌كانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی ، باشترین نمونه‌یش شاكاره‌كانی ( یۆلسیس ) ی ( جیمس جۆیس ) و ( خاكی كاوڵاش ) ی ( ت . أس . ألیوت ) ه له ساڵی 1920 به‌پێی هه‌ندێ ده‌نگۆ بزوتنه‌وه‌كه له سییه‌كاندا كۆتایی پێهاتووه ، هاوكات ئیدیكه هه‌بوون ده‌یانگوت تاوه‌كوو جه‌نگی دووه‌می جیهانی به‌رده‌وامی هه‌بووه ، كه‌چی كه‌سانی دیكه‌ی وه‌ك ( فردریك جیمسن ) ئاماژه‌یان به‌وه داوه كه پاش نوێخوای هاوچه‌رخیش جگه له وێنایه‌كی فۆتۆكۆپی نوێخوازی چیدیكه نییه، به هه‌رحاڵ ترۆپكی گه‌شه‌كردنی نوێخوازی له شێلگیری ( فرجینیاوولف ) ساڵی 1924 خۆی ده‌بینێته‌وه كه گوتبووی، ره‌فتاری مرۆڤ له مانگی كانوونی یه‌كه‌می 1910 گۆڕانی به سه‌ردا هاتووه، ( وولف ) روونتری ده‌كاته‌وه كه په‌یوه‌ندییه ئینسانییه‌كان گۆڕانی به سه‌ردا هاتووه – ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ی له نێوان خانه‌دان و كۆیله‌كان، ژن و مێرده‌كان ، باوك و كوڕه‌كان هه‌ڵبه‌سترا بوو، ئه‌و ده‌مانه‌ی په‌یوه‌ندییه مرۆییه‌كان ده‌گۆڕدرێن هاوكات گۆڕان له ئایین و ره‌فتار و سیاسه‌ت و ئه‌ده‌بدا روو ده‌ده‌ن .
ره‌زامه‌ندیان له سه‌ر سیاسه‌تی سته‌مكارانه به جۆرێك له جۆره‌كان نه‌كردووه
به‌ر له‌م زه‌مه‌نه به ده‌یه‌یه‌ك ( دی . أج . لۆرنس ) چه‌مكێكی رادیكاڵی ره‌فتاری مرڤی له نامه‌یه‌كدا شرۆڤه‌كرد كه ئاراسته‌ی ئازادكه‌ره‌كه‌ی كردبوو ، تیایدا به پاڵەوانی ( په‌لكه‌زێرینه‌ی ) هه‌ڵدابوو ، ” من بایه‌خی زۆر به‌وه ناده‌م كه ئافره‌ت هه‌ستی پێده‌كا – به به‌كاربردنی ئاسایی وشه – لێره‌دا شتێك خۆی به سه‌ر بوونی مندا ده‌سه‌پێنێت كه هه‌ست به ده‌خاڵه‌تكردنه‌كه‌یدا بكه‌م، من گرینگی ناده‌م ته‌نها به كرۆكی ئافره‌ت نه‌بێت، وه‌ك دیارده‌یه‌ك ( یان به‌و پێیه‌ی نموونه‌ی ڤیانێكه، مه‌زنتره نه‌ك ئینسانیيه ) له جێی ئه‌وه‌ی هه‌ست پێبكه‌ن كه بیركردنه‌وه‌یه‌كی ئینسانییه ”
لۆرنس هه‌روه‌ك ( وولف ) و ( ألیوت ) له وتاری ( بۆماوه‌یی و به‌هره‌ی تاك ) چه‌مكێكی دژ به چه‌مكی رۆمانسی و چه‌مكی ده‌ربڕین له ره‌فتاری ئینسانی له ئه‌ده‌بدا پێشكه‌ش ده‌كات، چه‌مكێك له ژانر به‌و پێیه‌ی ( نا كه‌سێتی ) به‌پێی ده‌ربڕینی ( ألیوت ) و چه‌مكێك له ئه‌ده‌ب به‌و پێیه‌ی شتێكی دییه نه‌ك ” ده‌ربڕین ” بۆخۆی چه‌مكێكه پێ له سه‌ر فۆرمه‌كانی ئه‌ده‌ب و ئه‌زموونه‌كان داده‌گرێ له بری پێداگری له سه‌ر واتای به‌ر ته‌سك بۆ ماناكی ” كه‌سێتی ” و ” ئینسانی ” .
چه‌مكی ( ناكه‌سێتی ) و ( فۆرمه‌له‌یی) له ئه‌ده‌بدا زۆریك له نوێخوازان رابه‌رایه‌تیان ده‌كرد نه‌ك هه‌موو، ( جویس ) و ( أودن ) له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و ناودارانه ده‌ژمێردرێن كه – ره‌زامه‌ندیان له سه‌ر سیاسه‌تی سته‌مكارانه به جۆرێك له جۆره‌كان نه‌كردووه، بۆ نمونه ( باوند ) پێی وابووه كه فاشییه‌تی ئیتاڵی بزوتنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی گرینگه، ( ألیوت ) یش ده‌یگووت پادشایه‌تی و موحافزكاره له هه‌ندێ له نووسینه بڵاوكراوه‌كانی ئاماژه ره‌گه‌زپه‌رستییه‌كان ( به تایبه‌تیش دژایه‌تیكردنی سامی ) به راشكاوانه دواتر لێی پاشگه‌ز بووه‌وه، له هه‌مانكاتدا ( بیتس ) به‌لای یه‌كی له پارته راستڕه‌وه سته‌مكاره‌كانی ئیرله‌ندای ده‌شكانده‌وه .
له دیارده‌كانی دیكه‌ی نوێخوازی كه ده‌بیته هۆی ئه‌م جۆره سیاسه‌تانه، هه‌ستكردن به نزیكبوونه‌وه‌ی كۆتایی – هه‌ستكردن به گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تی به‌رفراوان له كۆمه‌ڵدا
وروژاندنی مشتومڕێك كه سه‌رچاوه‌كه‌ی رێچكه‌ی” ناكه‌سێتی ” یه و فۆرمۆلیزم ئیحای پێ به‌خشیوه كه ده‌بێته مایه‌ی – یان بەلانی كه‌مه‌وه چاوپۆشین له مافی مرۆڤ به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان په‌یگیری ده‌كرا .
بێگومان هه‌ندێ ره‌خنه‌گر له‌وانه ( فرانك لینتریشیا ) له كیتابه ناسراوه‌كه‌ی ” پاش ره‌خنه‌ی تازه ” سروشكیان بۆ هه‌ندێ له ده‌ست وپێوه‌ندی ره‌خنه ئه‌ده‌بی بونیادگه‌ری و پاش بونیادگه‌ری كردووه دنه‌ی نه‌وه‌كانی نوێخوازی پێش خۆیان بۆ هه‌ندێ له‌م ئاراستانه داوه، هێشتا به وردی ئه‌و مه‌ودایه روون نه‌بۆته‌وه كه بونیادگه‌ری و فۆرمۆلیزم تیادا به‌شدارن به‌و پێیه‌ی دوو بزوتنه‌وه‌ی رۆشنگه‌رین – ( لیڤی شتراوس ) توێژینه‌وه‌یه‌كی گرینگی له ساڵی 1960 به ناونیشانی ( بونیاد و فۆرم ) بڵاوكرده‌وه، تیایدا بونیادگه‌ری له فۆرمۆلیزم جیاكرده‌وه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر توانیبای روونی بكردبایه‌ته‌وه كه هه‌ردووكیان خۆ له رێچكه‌ی ( فۆرمۆلیزم ) ده‌نوێنن، كێشه‌كه له وێدا نییه كه بونیادگه‌ری و پاش بونیادگه‌ری سه‌رنجی خه‌ڵكانی بیروبۆچوونی هاوبه‌شی سیاسی رابكێشێت، وه‌لێ ئه‌و به‌ڵگانه‌ی دوایی ئاماژن به‌وه ده‌ده‌ن كه ( پۆل دی مان ) كاره‌كانی زێتر خۆی له رێچكه‌ی ( فۆرمه‌ڵه ) ده‌بینێته‌وه و ژیاری پاش بونیادگه‌ری هه‌سته‌كانی خۆی بۆ لاگیریكردنی نازییه‌ت له وتاره‌كان و پێداچوونه‌وه‌ی كتێبه‌كانی كه له به‌لجیكا نووسیبوویه‌وه له كاتی جه‌نگی دووه‌می جیهانی ده‌ربڕی بوو پاڵپشتێكه بۆ ئه‌و قسه‌یه‌ی كه له‌وێدا په‌یوه‌ندییه‌كی ئاڵوگۆڕ له نێوان واتای ( فۆرمه‌له ) بۆ ئه‌زموونی جوانكاری و تێكچوونی به‌های په‌یوه‌ندییه‌كان له نێوان هونه‌ر و به‌رپرسیارێتی كۆمه‌ڵایه‌تیدا هه‌یه .
نوێخوازی به هه‌موو هێزێكییه‌وه سروشكی جۆرێك له دابڕانی مێژوویی .. و ئازادبوون له رێچكه بۆماوه‌ییه‌كان بێت
له دیارده‌كانی دیكه‌ی نوێخوازی كه ده‌بیته هۆی ئه‌م جۆره سیاسه‌تانه، هه‌ستكردن به نزیكبوونه‌وه‌ی كۆتایی – هه‌ستكردن به گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تی به‌رفراوان له كۆمه‌ڵدا – زۆر كه‌س له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست هه‌ستیان پێكردبوو، بێگومان له‌مباره‌یه‌وه وا ده‌رده‌كه‌وێت هونه‌ر و سیاسه‌ت به یه‌كگه‌یشتبن، لێره‌دا هه‌ستی رۆئیای ئه‌تۆ هه‌ن كه سه‌ده‌ی بیست وه‌ك به‌راییه‌كی تازه خۆی ده‌رده‌خات، كه وردتر ره‌نگدانه‌وه‌ی به‌ره‌و بیرۆكه‌ی سه‌ره‌تایه‌كی تازه‌یه كه له گه‌ڵا زۆربه‌ی نووسینانه‌كانی ره‌خنه‌ی نوێخوازیدا یه‌كانگیر ده‌بێته‌وه، ئه‌م توخمه تازه‌یه هه‌روه‌ك ( فرانك گیرمۆد ) باسی ده‌كات، پێكدێت له ” دابرانێكی روون له گه‌ڵ رابردوو ” و ” كاردانه‌وه‌ی دژ به‌و پاڵه‌په‌ستۆ به‌رفراوانانه كه ره‌نگرێژی رابردووی ده‌وڵه‌مه‌ندی پێوه دیاره و له ئێستا به دواوه هیچ كه‌سێك ناتوانێت به ته‌نها هه‌نگاوی سڕینه‌وه‌ی بۆ بنێت “
هه‌روه‌ك كاری ( پاوند ) ه له په‌نجه‌خستنه سه‌ر ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه كه ئاماژه به ( تازه‌ی بكه‌ره‌وه ) ده‌دا، ( گیرمۆد ) دوالیزمی بۆ سه‌ده‌ی بیست دیاری ده‌كات و پێی وایه پسوله‌ی ئازادكردنی پێدراوه، له هه‌مانكاتیشدا دووچاری شكست هاتووه له ده‌وره‌دانی رابردوو یان ته‌نانه‌ت به‌سڕینه‌وه‌ی – و هه‌ردوو ئه‌م تێڕوانینه به پێی قسه‌ی ( وولف ) سروشكێكه – له گۆڕانكارییه‌ك له ناوه‌رۆكدا ده‌بێ تاك لێكدانه‌وه‌ی ئینسانی هه‌بێت، له‌م گۆڕانكارییه‌وه كه ( ألیوت ) شێلگیره له وتاره ناسراوه‌كه‌ی به ناوی ( بۆماوه‌یی و به‌هره‌ی تاك ) و وتاری ( ڤیكتۆر شكلۆفسكی ) ناسراو به ( هونه‌ر به‌و پێیه‌ی ته‌كنیكه ) نیگه‌رانییه‌كی مت له ته‌واوی نوێخوازی هه‌ڵده‌قوڵێ، و ئه‌گه‌ر ( ریچارد ئیلمان ) و ( چارلز فیدلسۆن ) پێیان وابێت كه ” نوێخوازی به هه‌موو هێزێكییه‌وه سروشكی جۆرێك له دابڕانی مێژوویی .. و ئازادبوون له رێچكه بۆماوه‌ییه‌كان بێت ” ئه‌وا نوێخوازی هه‌روه‌ها ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت : ” بێبه‌شبوون و بێبه‌شبوون له بۆماوه‌یی ” به واتا ئازادبوون و دابڕان له به‌هاكانی رابردوو .
