ئێستای (فەلسەفە/ زانست)
بادیۆ، ژیژەك، هەراری
خوێندنەوەی عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا/ شاعیر و ڕەخنەگر/ هەولێر
لە پشت ناونیشانی سەرەكی ئەو بابەتەوە هەر تەنها ئێستای فەلسەفە و زانست نەوەستاوە، بەڵكو ئێستای تەكنۆلۆژیا و ژیری دەستكرد دەشنێتەوە. بەو مانایەش كاری بیریار و داهێنەر و فەیلەسووفان تەنها تیۆریزەكردنی فیكر و فەلسەفە، زانست و تەكنۆلۆژیا نییە، بەڵكو لە پێناو بنەماكانی ئازادی و جیاوازی، داهێنان و سەیرورە، مرۆڤدۆستی و خۆشبەختی… هەوڵدەدەن دەسەڵاتە ستەمكارەكان بە گشتی تێكبشكێنن و تێڕوانین و جیهانبینی پێشكەوتوو بۆ ژیان و پەیوەندییەكان گەشە پێبدەن.
(1)
ئالان بادیۆ
كۆمۆنیستێكی ماوییە و دەستی لە گریمانەی كۆمۆنیستی گیربووە و لە شاری (ریبات)ی وڵاتی (مەغریب)ی عەرەبی لە ساڵی 1937 لە دایكبووە، چل ساڵە كار لە فەلسەفەدا دەكات و كۆمەڵێك بەرهەمی چاپكراوی بە كتێبخانەی فەڕەنسی بەخشیوە.
پێیوایە فەیلەسووف هەمیشە نامۆیە، چونكە كۆمەڵێك بیركردنەوەی نوێی هەیە، كە بەبێدەنگیی زۆرترین شەڕییان لەسەر دەكات. ئەو كەسە نامۆیە، خەڵكانێك بەرەو كۆمەڵێ كێشەی نوێ رادەكێشێت، بەبێ بانگەشەكردن رازییان دەكات: هەموو ئەو كێشانە گەردوونین.
بیركردنەوە لە رێگای رووداوەوە
نموونەی یەكەم
قسە لە دوو جۆر لە بەختیاری دەكرێت: بەختیاری لە رێگای تووندوتیژی و فرتوفێڵ. بەختیاری لە ریگای راستگۆیی و دادپەروەرییەوە. ئەو دوو جۆرە لە بەختیاری هەژارییەكی گەورەیان لە پەیوەندی حەقیقی لە نێواندا هەیە. بەو مانایەش لە نیوان كەسی بەختیار بە مانا سوكراتییەكە (وەك ئەو كەسەی كە بیر دەكاتەوە) و كەسی بەختیار بە مانا كالیكلیسیەكە (وەك ستەمكارێك كە بە فرتوفێڵ بەسەر ئەویتردا زاڵبووە) … هیچ گفتوگۆیەك بۆ رازایكردن لە نێوانیاندا نییە و گفتوگۆی نێوانیان سەركەوتن و دۆڕان دیاری دەكات… ئالان بادیۆ هەوڵدەدات لەنێوان بەختیاری وەك راستگۆیی و بیركردنەوە و بەختیاری لە رێگای ستەمكاری و فرتوفێڵەوە، پرسیاری فەلسەفە چییە بەرز بكاتەوە؟ بۆ ئەوەش پێویستە بكەوینە (هەڵبژاردن) هەڵبژاردن لە نێوان ئەو دوو جۆرە لە بۆچوون… پرسیار ئەوەیە ئایا دەكەوینە لای سوكرات یان كالیكلیس؟. بادیۆ پێیوایە فەلسەفە بیركردنەوەی هەڵبژاردنە، بڕیاردانە… بۆیە دەبێ راڤەی هەڵبژاردنی بیركردنەوە بكەین، ئایا خەیار – هەڵبژاردن وجودە- بوونە، یان خیار- هەڵبژاردنی فیكرە؟
ئالان بادیۆ هەوڵدەدات لەنێوان بەختیاری وەك راستگۆیی و بیركردنەوە و بەختیاری لە رێگای ستەمكاری و فرتوفێڵەوە، پرسیاری فەلسەفە چییە بەرز بكاتەوە
نموونەی دووەم
كاتێك كە رۆمانییەكان بە سەركردایەتی (مارسیلۆس) وڵاتی یۆنانیان داگیر كرد، لەبەر ئەوەی مارسیلۆس شارەزایی زۆری لە ماتماتیك هەبوو، سەربازێكی وەك پەیامنێر بەدوای (ئەرخمیدس)ی یاخی و داهێنەر و ماتماتیكزانی یۆنانیدا نارد، بۆ ئەوەی بیبینێ… ئەرخمیدس ئەو كاتیش هەر سەرقاڵی داهێنانەكانی خۆی بوو، بەردەوام دەچووە كەناری دەریا و لەسەر لمەكەی شێوەی ئەندازەیی و هێل و گۆشە و بیركردنەوە و خەیاڵە داهێنەرەكانی خۆی دەنەخشان، بەدوای سەلماندنی بیردۆزەكانیدا وێڵ بوو… دوای ئەوەی سەربازەكە پێی گووت سەركردە مارسیلۆس داوای بینینی تۆ دەكات، ئەرخمێدس هیچ قسەیەكی نەكرد و هەر خەریكی كێشانی شێوەی ئەندازەیی و بیركردنەوە و خەیاڵی داهێنەرانەی خۆی بوو. سەربازە پەیامبەرەكە قسەكەی دووبارە كردەوە (سەركردە دەیەوێ بتبینێ) ئەرخمێدسی یاخی چاوی هەڵێناو گووتی: لێگەڕێ با بیردۆزەكەم بسەلمێنم، سەربازەكە گووتی من كارم بە سەلماندنی بیردۆزی تۆدا نییە، سەركردە داوای بینینی تۆ دەكات، بەڵام ئەرخمێدس بێ ئەوەی وەڵامی بداتەوە هەر لە كاری خۆی بەردەوام بوو، سەربازەكە تووڕەیی دەگاتە ترۆپك و راستەوخۆ شیرەكەی دەردەهێنێ و لە ئەرخمێدسی دەوەشێنێ و خوێنی تێكەڵی شێوە ئەندازەییەكانی سەر لمەكە دەبێ و رەنگی هێلەكانی سوور هەڵدەگەڕێنێ. لەو نموونەیە دەردەكەوێت گفتوگۆیەكی كردەیی لە نێوان راستییەكانی دەوڵەت و بیركردنەوەی داهێنەرانەدا نییە، هەمیشە مەسافەیەك لە نێوان دەسەڵات و راستییەكاندا هەیە، مەسافەیەك لەنێوان (مارسیلۆس- سەركردەی رۆمانییەكان) و (ئەخەمێدس- ماتماتكزانی یۆنانی)دا هەیە. بادیۆ لەو خاڵەوە قسە لە فەلسەفە دەكات و دەڵێ: ئەركی فەلسەفە پڕشنگ خستنە سەر ئەو مەسافەیە. بیركردنەوەی داهێنەرانە تەنها بە یاسایەكەوە بەندە، جەوهەری ئەو یاسایە دەكەوێتە ناوەوەی داهێنەرەوە، كاتێ لە یاسای بیركردنەوەی داهێنەرانە ورد دەبینەوە، دەبینین ئەرخمێدس دەكەوێتە دەرەوەی كردەی دەسەڵاتەوە، چونكە خەسڵەتی كاتی جیا بۆ سەلماندن ناشێ بكەوێتە حاڵەتە بە پەلەكانی سەركەوتنە سەربازییەكانەوە، لێرەوە تووندوتیژی كاری خۆی دەكات و دەكەوێتە دەرەوەی یاساكانی داهێنانەوە.
دەردەكەوێت گفتوگۆیەكی كردەیی لە نێوان راستییەكانی دەوڵەت و بیركردنەوەی داهێنەرانەدا نییە، هەمیشە مەسافەیەك لە نێوان دەسەڵات و راستییەكاندا هەیە
نموونەی سێیەم
فیلمێكی نایابی ژاپۆنی هەیە، دەرهێنەرەكەی (میزۆگۆشی)یە، فیلمەكە بە ناونیشانی (دوو عاشقی لە سێدارەدراو) یەكێكە لەو فیلمە جوانانەی كە هێلە نەمرەكانی خۆشەویستی دەنەخشێنێ. بە سادەیی چیرۆكەكەی بەمشێوەیەیە: رووداوی فیلمەكە لە سەردەمی كلاسیكی ژاپۆنییەوە روویداوە. كچێكی لاو مێرد بە خاوەنی كارگەیەكی بچووك دەكات، خاوەنی كارگەكە ژیانێكی باشی هەیە و پیاوێكی راستگۆیە، بەڵام كچە لاوەكە ئەوی خۆشی ناوێت و دەست لەگەڵ لاوێك لە فەرمانبەرەكانی مێردەكەی تێكەڵ دەكات. لەو زەمەنەشدا سزای ژنی خیانەتكار مردن بووە، دواجار هەردوو خۆشەویست بۆ گوندێك رادەكەن. لەو كاتەدا مێردی ژنەكە، هەوڵدەدات هەردووكیان بپارێزێت، بەوەش دەیسەلمێنێ كە ژنەكەی خۆی خۆشدەوێت… بەكورتی دواجار خۆشەویستەكان دەگیرێن و دوا وێنەی بەر لە مردنیان زەردەخەنەیەكە، ئەوان بە زەردەخەنە و دوور لە بێزارییەوە بەرەو مردن دەبنەوە. لێرەدا وشەی (زەردەخەنە) تەنها میتافۆرە و دەلالەت لەوە دەكات، كە هەردووكیان بە تەواوی یەكتریان خۆش دەوێت. دوا پەیامی فیلمەكە پێماندەڵێت: خۆشەویستی بەر لە مردن دەگرێت.
(ژیل دۆلۆز قسەیەكی مالرۆ وەردەگرێ كە دەڵێ: هونەر بەرگریكردنە لە مردن، بادیۆ دەڵێ ئەو قسەیە بەرەو ئەو بیركردنەوەیەمان دەبات كە بڵێین خۆشەویستیش بەرگریكردنە لە مردن. چونكە سەر لە نوێ رووبەرووبوونەوەی ئەوەیە، كە كۆتایی نایەت، خۆشەویستی پەیوەندییەكە بە بێ پەیوەندی! لە نێوان رووداوی خۆشەویستی (بوون سەرەوژێر دەبێتەوە) هبچ یاسایەكی ژیان (یاسای شار، یاسای هاوسەرگیری) نابنە پێوانەی خۆشەویستی! خۆشەویستی رووداوە، ئەوەش فەلسەفەیە.
كەواتە ئەركی فەلسەفە لای بادیۆ (مامەڵكردنە لەگەڵ هەڵبژاردن) (مامەڵكردن لەگەڵ مەسافە) (مامەڵەكردن لەگەڵ جیاوازییەكان -رووداوەكان). فەلسەفە مانا بە ژیان دەبەخشێت، هەر تەنها لقێك نییە، لە مەعریفەی ئەكادیمی، بەڵكو پشكنینی پەیوەندی نێوان هەڵبژاردن و مەسافە و مامەڵەكردنە لەگەڵ رووداو.
كەواتە ئەركی فەلسەفە لای بادیۆ (مامەڵكردنە لەگەڵ هەڵبژاردن) (مامەڵكردن لەگەڵ مەسافە) (مامەڵەكردن لەگەڵ جیاوازییەكان -رووداوەكان)
(2)
سلاڤۆی ژیژەك
ساڵی 1949 لە لوبلیانای سڵۆڤنیا لە دایكبووە. ئەو ماركسییەكی ئاڵۆز و ڕەخنەگری كولتورییە، لە جیهاندا وەك فەیلەسوفێكی ناوازە سەیر دەكرێت، لە سۆسیالیزمی سەربەخۆی یۆگسلاڤیای پپشوودا گەورەبووە. ساڵی 1981 پلەی دكتۆرای ئایدیالیزمی ئاڵمانیی لە لوبلیانا وەرگرتووە.
فەلسەفە دیالۆگ نییە
ژیژەك دەڵێ فەلسەفە گفتوگۆ نییە، یەك نموونەم لە گفتوگۆیەكی سەركەوتوو بدەیە، كە بە بەدحاڵیبوون كۆتایی نەهاتبێت. ئەرستۆ هەرگیز بە راستی لە ئەفلاتوون نەگەیشتووە، هیگل لە كانت نەگەیشتووە، هایدگەر لە بنەڕەتدا لە هیچییان نەگەیشتووە… كەواتە هیچ دیالۆگێ لە ئارادا نەبووە.
كاتیگۆری سەرەكی فەلسەفەی (كلاسیك) بریتییە لە حەقیقەت… لای (دیكارت- 1596- 1650) هۆش تاكە سەرچاوەی زانینە لە گومانبەدەرەكانە و (كانت- 1724-1804) لە رێگای رەخنەگرتنەوە ئەنەتۆمی زانین دادەمەزرێنێ. هۆش و هەست لای كانت تەواوكەری یەكترن و بیرەكانمان بەبێ ناوەڕۆك پووچەڵن. فەلسەفەی (هیگڵ- 1770-1831) لەسەر لۆجیكی دیالێكتیكەوە بەڕێوەدەچێت.
ژیژەك زۆر بە كورتی دەڵێ لە كۆمەڵگای ئێمەدا رۆڵی شیانەیی فەلسەفە زنجیرەیەك هەڵوێستی تەواو ساختەیە، واقیعێكی دروستكراوی درۆینەیە، هەر لە فەلسەفەی دەوڵەتی كانتی نوێ، سۆفیگەرایی نوێ، دوای تازەگەری، هەموو ئەوانیدیكەش… خراپتر لەوانەش تەئویلی ئەخلاقی دەرەوەی فەلسەفەیە، ئەو لوژیكەی ئەفلاتوون دەڵێت: (من فەیلەسووفم، من راستیم) رێڕەوێكی میتافیزیكی گەورە دادەهێنێ، هەرچۆنێ بێ، ئایا لە سەرەتادا كێ فەلسەفەی بەو پێوەرە كارەساتئامێزە خستۆتەڕوو؟ دەبێ دژی ئەو كارەساتانە تێبكۆشین… من مرۆڤێكی باشم و بایەخ بە هەموو كارەساتەكانی جیهان دەدەم. دریدا لە ناوەڕاستی كتێبی (تارماییەكانی ماركس) كە هەرگیز كتێبێكی فەلسەفی نییە، بە شێوەیەكی زۆر لاواز كارەساتەكانی ئەو جیهانەی لە (دە) خاڵدا رێزكردووە. ئەوە هەژاری بیركردنەوەیە، هەموو كارەساتەكانی دنیا لە: بێكاری، هەڵاتن لە فێربوون و مانەوەی بەبێ پارە، باندی تریاكی، هەژموونی دەستبەسەرداگرتن، هۆیەكانی راگەیاندن… هتد، ببینیتەوە. ئەو بۆچوونە هی كەسێك نییە فەیلەسووفێكی گەورە بێت، بەڵكو هی كەسێكی عاتیفییە. چونكە لە بنەڕەتدا حەقیقەتی فەلسەفی بریتییە لە كەلێن.
ژیژەك زۆر بە كورتی دەڵێ لە كۆمەڵگای ئێمەدا رۆڵی شیانەیی فەلسەفە زنجیرەیەك هەڵوێستی تەواو ساختەیە، واقیعێكی دروستكراوی درۆینەیە
كەواتە رۆڵی فەلسەفە چییە؟
كاری فەیلەسوفان لای هیگل دۆزینەوەی نهێنی جیهانە. بەڵام فەلسەفە دەگمەنە. ژیژەك دەڵێ ئەو قسەیە دووچاری نێودژییمان دەكاتەوە، چونكە نەك هەر دەگمەن نەبووە، بەڵكو لە قۆناغەكانی داهێنانیشدا زۆر لەو ئاستەی ئێستای نزمتر بووە. چونكە كە دەڵێین فەلسەفە دەگمەنە، پێویستە رۆلی فەلسەفە بە شێوە سرووشتییەكەی هەر تەنها فەلسەفە بیبینێ! راستی فەلسەفە بەو مەسەلەیەوە پەیوەستە…
هەتا لە سەدەی نۆزدەشەوە لە زۆر وڵاتدا وەك هەنگاریا، پۆلەندا… ئەدەب رۆڵی فەلسەفەی بینیووە، بۆ نموونە ئەو جیهابینییە فەلسەفی و ئایدیۆلۆژییەی لە بزووتنەوەی نشتیمانیدا دەردەكەوێت، تا پلەیەكی گەورە لە كۆماری ئەدەب وەرگیرابوو. جگە لەوە لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ نموونە لە 99% (نەوەد و نۆ لە سەد) شتێك بە ناوی فەلسەفەی كیشوەری- كۆنتیننتال-بوونی نەبووە ((بەڵام دواتر ئەو فەلسەفەیە لقی زۆری لێبۆتەوە وەك بونیادگەری، دوای بونیادگەری، تیۆری شیكردنەوەی دەروونی، تیۆری ئەدەبی -قوتابخانەی فرانكفۆرت-…)) لەبری فەلسەفەی كۆنتیننتالی، بواری لێكۆڵینەوەی رۆشنبیری لە بەشەكانی زمانەكانی ئینگلیزی، فڕەنسی، ئەڵمانی، ئەوە بووە، كە تۆ بۆ ئەوەی هیگل، یان بادیۆ… بخوێنیت، دەبوایە ئەدەبی بەراوردكاری هەڵبژێریت… بەڵام ئەگەر بتەوێ لێكۆڵینەوە لە مێشكی جورجێكدا بكەیت و تاقیكردنەوە لەسەر ئاژەڵان بكەیت، دەبوایە روو لە كۆلیژی فەلسەفە بكەیت. ئائەوەیە نێودژییەكەیە! هەر ئەوەندەش نا هەندێجار فەلسەفە شوێنی مەعریفەی دیكەی گرتۆتەوە، بۆ نموونە كاتێك شیوعییەت هەرەسی هێنا، فەلسەفە شوێنی بەرەنگاری یەكەمی گرتبۆوە، ئەو كات فەلسەفە لە هەموو كاتێك سیاسیتر بوو. بەڵام دەبێ بزانین هەرگیز ئایدیۆلۆژیا ناتوانێت ناكۆكییەكانی خۆی لە دەرەوەی خۆیدا ببینێت. كەواتە گومانكردن لە خودی فەلسەفە، فەلسەفەیە.
كاتێك شیوعییەت هەرەسی هێنا، فەلسەفە شوێنی بەرەنگاری یەكەمی گرتبۆوە، ئەو كات فەلسەفە لە هەموو كاتێك سیاسیتر بوو. بەڵام دەبێ بزانین هەرگیز ئایدیۆلۆژیا ناتوانێت ناكۆكییەكانی خۆی لە دەرەوەی خۆیدا ببینێت
هەر چۆنێ بێ، دەبێ دان بەوەدا بنێین، كە فەلسەفەی ئەڵمانیای مەزن جگە لە فەلسەفە بە هیچ جۆرێك هیچی دیكە نییە! بەڵام دەشزانین فەلسەفەی ئەڵمانی بەدیلی شۆڕش بوو… ئەوە خودی گرفتەكەیە، ئەو دوو شتە بەیەكەوە نابێت، دەبێت بزانین هەرگیز مەرجی بوونی فەلسەفەی ئەڵمانی پەیوەندی بە شۆڕشەوە نەبووە. وەك چۆن هەرگیز سەرمایەداری كە مرۆڤی جیهانی سێیەم دەكاتە قوربانی بەرژەوەندی ئابورییەكانی خۆی، مەرجی بوونی ماركسیبوون نییە، لە ململانێی نێوانیاندا ماركسییەت لە دژی سەرمایەداری بەردەوام مرۆڤی جیهانی سێیەم دەكاتە قوربانی كینەی نێو مێشكی خۆی.
لە كۆتاییدا قسەی من ئەوەیە: خەون بە بوونی فەلسەفەیەكی سرووشتییەوە نەبینین. هەمیشە فەلسەفە دەرچوونە لە سرووشتی بوون بە بێ ئەوەی لە ململانێ دابێت. بەمجۆرە دەتوانین تیۆرەكەی بادیۆ و تێزەكەی لەبارەی هەڵومەرجی فەلسەفە بە شێوەیەكی ئاشكرا بخوێنینەوە، كە دەڵێ فەلسەفە، بە پێناسە، زیادەیە، هەڵبەتە، وەك پیت، لەگەڵ مەرجێكی دەرەوە و لە رێگای تەنها پەیوەندی زیادەی خودێكی عاشق، یان سیاسی، یان زانستی، یان هونەری، دەبێت.
رەخنەیەكی دیكە هەیە، ئەگەرچی زۆر خۆشەویستانەیە، بەڵام من و بادیۆ هەڵسەنگاندمان بۆ كانت جیاوازە و رەنگە هیچ هاوگونجانێكمان لە نێواندا نەبێت. بەڵام سەرەڕای هەموو ئەو شتە نێگەتیفانەی لەبارەی كانتی نوێوە گوتوومە، شتێكی دیكەمان لای كانت بۆ مابێتەوە، دەزانی چییە؟ هەموو ئەوەی لە فەلسەفەكەیدا كێشم دەكات، مرۆڤدۆستی و رێزگرتنە لە مرۆڤە كە كانت ئاماژەی بۆ دەكات. ئایا رێزگرتنی مرۆڤ سەرەتای فەلسەفە نییە؟ ئەوەی دەمەوێ سەرنجی ئێوەی بۆ رابكێشم ساتەوەختی رێزلێگرتنە، كە زۆرتر لە كاتی سەفەر و كۆچكردندا دەردەكەوێت، لە وڵاتانی بێگانەدا، بەمجۆرە فەلسەفە وەك ئەوەی هایدگەر دەیەوێت پێمانبڵێت هەر لە سەرەتاوە گوتاری ئەو كەسانە نییە، كە لە وڵاتەكەیاندا هەست بە دڵنیابوون دەكەن. بەڵكو تا رادەیەكی زۆر فەلسەفە لە بەهەرەسهێنانی كۆمەڵگای ئۆرگانییەوەیە. دەتوانین مرۆڤدۆستی و رێزگرتنی مرۆیی لای دیكارتیش بدۆزینەوە. دیكارت رابەری فەلسەفەی نوێ سەر بە فێرگەی هۆشەكی، لە بەشی دووەمی گوتار لەبارەی میتۆدەوە، سەرنجێكی مەزن دەخاتە روو، لە بارەی ئەوەی ئێمە تەنها بە دۆزینەوەی هیومانیزم وەك دابونەریتی ئەویدیكە دڵمان بە كۆچ ئاو ناخواتەوە، بەڵكو رۆشنبیری خودی مرۆڤیش لە رێزگرتنی مرۆڤی غەریبە كەمتر نییە. ئەوە بە بڕوای من خاڵی سفری فەلسەفەیە، هەموو فەیلەسوفێك ئەو ساتەی كۆچكردن بونیاد دەنێت.
كانت لەنێوان دوو چەمكی بەكارهێنانی (گشتی عەقڵ) و بەكارهێنانی (تایبەتی عەقڵ)دا جیاوازی دەكات، ئەوەی كانت بە بەكارهێنانی تایبەتی عەقڵ ناوی دەنێت، پەیوەستە بە كاری فەرمانبەرانی مەدەنی لە دامودەزگاكانی دەوڵەتدا. بەڵام ئەوەی پێی دەگوترێت گفتوگۆی رۆشنبیری، بەكارهێنانی گشتی عەقڵە. وەك من تێگەیشتبم مەبەست لە تایبەتمەندی یەكەم ساتەوەختی چەسپاندنی كۆمەڵگایە. بەڵام سەرەڕای هەموو ئەوانە فیكرەی كانت ئەوەیە، كە ئێمەی رۆشنبیران بە شێوەیەكی تاكگەرایی لە شوێنكەوتەی گەردوونیدا بەشدار بین، لە بەیەكگەیشتن لەنێو گەردووندا. ئەوە فەردانیەتە بەشداری راستەوخۆی لە گەردوونگەراییدا هەیە. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە دەتوانێ چی بكات؟ توانای چ كارتێكردنێكی هەیە؟ دەستەواژەی تاكگەرایی ئاماژەیە بۆ هزر، بیركردنەوە و تێڕوانین و كۆمەڵێ هەڵوێستی رەنگاوڕەنگ كە شێوەی هاوبەشییان قبوڵكردنی رەسەنایەتی و سێنتەربوونی تاكە. بەمجۆرە فیكرەی بوون لە رێگای رێكخستنی دیاریكراوەوە گفتوگۆیەكی رۆشنبیری دەنێتەوە. لێرەدا پەیامی جەوهەری فەلسەفە دەڵێت: دەتوانیت راستەوخۆ بەبێ دیاریكردن بەشداری لە جیهاندا بكەیت، دەكرێ بڵێن ئەوە گرنگی گۆڕانكارییەكانی دوایین قۆناغی تێزی رۆشنبیرانەیە، بەو مانایەش فەلسەفە جۆرە جەوهەرێكی كارا و چالاكی هەیە.
پەیامی جەوهەری فەلسەفە دەڵێت: دەتوانیت راستەوخۆ بەبێ دیاریكردن بەشداری لە جیهاندا بكەیت، دەكرێ بڵێن ئەوە گرنگی گۆڕانكارییەكانی دوایین قۆناغی تێزی رۆشنبیرانەیە
گفتوگۆی نێوان بادیوۆ و ژیژەك
بادیۆ: سەرەتا رەخنەگرتن لە كانتی نوێ، یان كانتی ئەكادیمی، كە زێتر لە دە بۆ پانزە ساڵە بۆی دەگەڕێمەوە، لە دوو سەرنجدا كورت دەكەمەوە، یەكەم، سرووشتی مرۆییبوونی فەلسەفە، ئەی چۆن مامەڵە لەگەڵ نامرۆییبوونی دەكات؟ خوا، بێكۆتایی، رەهایی… ئەوەی لە فڕەنسا بە (نامرۆییبوونی تیۆری) ناو دەبرێت. (مرۆڤ) بونیادێكی ئایدیۆلۆژی و مێژوویی بۆ خۆی دیاریكردووە. من پێموایە فەلسەفە هەر لە ئەفلاتوونەوە رووبەڕووی نامرۆییبوون بۆتەوە. فەلسەفە خۆی دەچەپێنێت. فەلسەفە كاری خۆی لە نامرۆییبوون و چەپاندندا دەبینێتەوە.
سەرنجی دووەم، كاتێ باسی تاكگەرایی گەردوونی لای كانت دەكەین. تۆ راستی، چونكە زۆر لە فەیلەسوفان باسی بەشداری راستەوخۆی تاك لە گەردووندا دەكەن، بێ ئەوەی باسی تایبەتمەندی رۆشنبیرییەكان، نەتەوەییەكان، جیاوازییە رەگەزییەكان… بكەن. ئەمڕۆ بەردەوام پێماندەڵێن تایبەتمەندی گرنگە، رێزگرتنی تایبەتمەندی بنەمایە. من لەگەڵتدا هاوڕام و دەبێ ئێمە دژی ئەو شێوەیە كۆنەپەرستییەی تایبەتمەندییە رۆشنبیرییەكان ببینەوە. بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین كە پەیوەندی راستەوخۆی تاك و گەردوون، شتێكی نامرۆیشی تێدایە، ئەگەر گەردوونگەرایی تەنها لە پێدراوە مرۆڤییە ئاساییەكەدا كورت بكەینەوە، ئەوە ناتوانین بەرگری لە نامرۆییبوونی بكەین.
لای كانت پەیوەندی راستەوخۆی نێوان تاك و گەردوون بە ساتەوەختێكەوە بەندە، كە مرۆڤ دەخاتە ئاستێك لەسەرووی مرۆڤەوە. ئەو تیۆرە لە بارەی سنوری مرۆڤ و عەقڵ گەورەی كانت دەنوێنێ. بەڵام ئەمڕۆ هیچ هێزێكی حەقیقی نییە بەرامبەر بێكۆتاییبوونی عەقڵی زانستی (واتە بەرامبەر هەڵكشان بەرەو داڕمان، بەرامبەر پێشكەوتنی ئامرازەكانی تەكنۆلۆژیا و زیرەكی دەستكرد…) تەنها ئەوەیە كانت فیكرەكانی بە رادەی عەقڵ كۆ كردۆتەوە. ئایا بێكۆتاییبوون چارەنووسی مرۆڤە؟ پرسیاری حەقیقی ئەوەیە، ئایا بێكۆتایی چ مانایەكی بە فەلسەفە دەدات؟ (بە قسەی “هەراری” ئەمڕۆ داهێنانە نوێیەكان هەموو ئەو هاوكێشانەیان بەتەواوی گۆڕیوە، ئێستا زیرەكی دەستكرد توانای باڵادەستی رەهای هەیە…)
رەنگە رۆمانە ترسناكەكان یارمەتیمان بدەن، ئێمە لە مردوو دەگەین. دەزانین بەڕاستی مانای مردن چییە، مردن مردنە، كە دەڵێین ئەو كەسە مردووە بە سادەیی واتە زیندوو نییە
ژیژەك: من تەواو لەگەڵت هاوڕام، چونكە مرۆییبوون بەو شێوە تەنها لەگەڵ نامرۆییبوون دەردەكەوێت، بە مانا گەردوونییەكەی و بە شێوەیەكی راستەوخۆ نامرۆییبوون تاكە هۆكارێكە بۆ مرۆییبوون. كانت لە رەخنەی عەقڵی پەتی جیاوازی لە نێوان حوكمی نێگەتیف و حوكمی بێكۆتایی دەكات. با بەشێوەیەكی سادە بڵێین حوكمی نێگەتیف ئەو حوكمەیە كە وەك پشتپێبەستن نكۆڵی لە خود دەكات، حوكمی بێكۆتایی بە شێوەیەكی نێگەتیف پشت بە خود دەبەستێت. حوكمی نێگەتیف وەك ئەوەیە بڵێین (رۆح فانی نییە). حوكمی بێكۆتاییش وەك ئەوەیە بڵێین (رۆح نەمرە). ئایا ئەوە بەرەو كوێمان دەبات؟ رەنگە رۆمانە ترسناكەكان یارمەتیمان بدەن، ئێمە لە مردوو دەگەین. دەزانین بەڕاستی مانای مردن چییە، مردن مردنە، كە دەڵێین ئەو كەسە مردووە بە سادەیی واتە زیندوو نییە. بەڵام ئەو كەسە نەمردووە، وەك ئەدەبی ترسناك دەیڵێت، ئەوە بەو مانایە نییە كە هێشتا زیندووە، ئەوە مردووە، بەڵام لە حاڵەتی ئاساییدا نییە: بەڵكو مردوویەكی زیندووە. ئەوە دنیایەكی نوێ دەكاتەوە، من پێموایە ئەو نەمردووە بۆ خۆی ترانسندنتاڵی كانتییە. بێگومان بە دیاریكراوی نە بە مانای مرۆیی نە بە مانای گیانداری، ئەوە ئادەمیزادی نییە، بەڵكو زیادەی مرۆییە. بەڵام دەمەوێ بڵێم زانست یاری زمانەوانی نییە.
بادیۆ: كێشەی فەلسەفە وەك زۆربە پێیانوایە بە شێوەیەكی بنەڕەتی پەیوەندی بە رەخنەوە هەیە. بەو مانایەش كە دەڵین ئەركی فەلسەفە نێگەتیف دەكەوێتەوە: ئاماژەكردنە بە گومان، رۆحی رەخنەیی و هەموو ئەوانیدیكە. بە راستی دەبێ ئەوانە بسەلمێنێ. بەڵام سەلماندن نییە؟ چونكە ئەگەر دەستی لە نێودژییەك وەردا، یان ئەگەر چووە نێو پەیوەندییەكی ناپەیوەندییەوە، ئەوە دەبێت چوارچێوەیەكی نوێی فیكری بخاتەوە بە هەموو هۆكارەكانییەوە، بەمجۆرە دەتوانێ بیركردنەوەیەكی نوێ بۆ نێودژی بخاتەڕوو. كەواتە رەگەزی دیاریكراو بۆ كاری فەلسەفی، نەسەلماندنە. ئەوە خاڵێكە لەگەڵ (دۆلۆز) لەسەری هاوڕام، كاتێ دەڵێت لە جەوهەردا فەلسەفە بونیادنانی چەمكە.
پێویستە (نامرۆییبوون) تێبگەین، وەك ئەوەی رەگەزێكی چەمكی سەلماندن بێت، كە مرۆڤ لە رێگای كۆچكردنی مرۆڤەوە بیری لێدەكاتەوە. هەمیشە مەسەلەی كۆچكردنی مرۆڤ پێشتر خۆی دەسەلمێنێ، وەك ئەوەی پەیوەندی ناوەكی پەیوەندی بێ لە نێوانی مرۆییبوون و نامرۆییبوون، نەك نەمری مرۆڤ.
ژیژەك: من گومانم لە هاوڕابوون هەیە، ئێمە لە رەشبینی رەخنەی پاش تازەگەرییەوە هاوڕاین، بە تایبەتی فۆكس خستنە سەر نامرۆییبوون، لە ئایدیۆلۆژییەكانی دوای تازەگەری نامرۆییبوون زیادەیەكی ترسێنەرە و دەبێ لێیدووركەوینەوە.
میتۆلۆژیایەكی ترسناك لە بارەی ئاگرەوە هەیە، كە پێویست ناكات زۆر لە ئاگر بچینە پێشەوە، بەڵكو دەبێ راستی ئەو مەسافەیە بپارێزین، ئەو بیركردنەوەیە وەك ئەوەی لای (ئادگار ئالان پۆ)ش هەیە، ئەوەیە كە ئێمە لە گوێی خەرەندین و پێویستە ئەو مەسافە گونجاوە بپارێزین: نەك بۆ ئەوەی بە ئارەزووی خۆمان كارەكانمان راییكەین، وەك ئەوەی شەڕی رادیكالی لە ئارادا نەبێت، بەڵكو بۆ جەختكردن لەوەی كە بۆ شەڕ راتناكێشێت. هەڵبەتە ئەوەش تەواو پێچەوانەی نامرۆییبوونە: نامرۆییبوون بۆشاییەكە بۆ دووبارە پێناسەكردنەوە.
لەبارەی نێودژییەوە نموونەیەكت بۆ دەهێنمەوە: یەكێك وێنەیەكی تاریكی لەسەر كارەساتی كۆمەڵگا كێشابوو، لە هەمان كاتدا گوتووبووی هەموو بەدیلێك بۆ ئەو حاڵەتە، بەدیلێكی خراپتر دەبێت. ئەوەش نێودژییە لە بارەی بیركردنەوەی نێگەتیف.
بادیۆ: دەمەوێ زۆر بە سادەیی بڵێم رێگای جۆراوجۆر هەیە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەو نێودژییە. ئەوەی گرنگە ئەوەیە، فەلسەفە چۆن ئەو كێشانە بەرجەستە دەكات. وەك دەزانین ئەوە رەخنەیە لە شێوازی دیموكراتییەت. ئەوە جەوهەری كێشەكەیە، ئەوە لە دانپێدانان قوڕسترە.
ژیژەك: واپێدەچێت دراوسێی حەقیقی ئەو دراوسێیە بێت، كە مردووە، ئەوە بەكارهێنانی دراوسێیە بە شێوە سیاسییە راستەكەی، ئەوەی دەڵێ دراوسێكەت خۆش بوێت، وەك چۆن خۆت خۆشدەوێت. با لە خۆمان بپرسین لێكبووردن مانای چییە، كاتێ لە نێو كۆمەڵگای خۆرئاوایی هاوچەرخ پرۆسیسەی دەكەین؟ ئێمە تەواو پێچەوانەی دەبینین: لاقە نەكەیت. چونكە لاقەكردن بە شێوەیەكی بنەڕەتی كلیلی وشەكانە: لە ئارەزووەكانت دەترسێم، زۆر لێم نزیك نەبیتەوە. واتە ئەگەر زۆر تەماشای یەكێك بكەیت- ئەوە لاقەكردنی بینینە، ئەگەر قسەیەكی ناشیرین بە یەكێك بڵێیت – ئەوە لاقەكردنی زارەوەییە. بێگومان ئەوە شێوازێكی دیاریكراوی لێكنەبووردنمان بۆ دەكێشێت: لێكنەبووردن بەرامبەر ئەویدیكە.
(3)
ئێستای مرۆڤ
یۆڤاڵ نوح هەراری
بیریار و مێژوونووسی بەناوبانگی ئیسرائیلی (یۆڤاڵ نوح هەراری) ساڵی 1976 لەدایكبووە، ساڵی 2002 بڕوانامەی دكتۆرای مێژووی لە زانكۆی ئۆكسفۆرد بەدەستهێناوە. باسەكانی هەراری و بادیۆ و ژیژەك یەكتر دەبڕن و بەر یەك دەكەون، بەڵام پشت بە شارستانیەت دەبەستن… هەراری وەك ژیژەك و بادیۆ باسی فەلسەفە لە ئێستادا ناكات، ئەو باسی داهێنانەكانی مرۆڤ و تەكنۆلۆژیا و هاوكێشەكانی لۆگاریتم و ماتریكس دەكات و جگە لەوە فەلسەفەش وەك یەكێك لە گێڕانەوەكان دەژمێرێت.
یەك دنیا گومان و ڕامان و پرسیار لە بارەی گێڕانەوەكان و ژیان و مرۆڤ و هەڵسوكەوتەكانی مرۆڤ بەرجەستە دەكات، سەبارەت بە هاوكێشە دژیەكییەكانی نێوان ژیری، لە بەردەوام بوون شتگەلێك دەخاتە ڕوو (جێگای سەرسامیین) لە پاراستنی جۆری مرۆڤ و هەوڵدان بۆ لەناوبردنی ئەستێرەی زەوی. بە خوێندنەوەی بیركردنەوەكانی دەكەوینە بیركردنەوە لە داهاتووی مرۆڤایەتی كە ئاخۆ ڕادەی ژیریی مرۆڤی بۆ (مانەوەی مرۆڤ) دەستدەدات. (هەراری) ئاماژەی بۆ دەكات، یان ئیتر بۆ (مانەوە) پێویستمان بە جۆرێك لە مرۆڤی باڵایە، كە جێگا بەو مرۆڤەی ئێستا لێژ بكات؟ شارستانییەت لە قۆناغی جیاوازدا پێناسەی جیاجیای بە مرۆڤ بەخشیووە … پرسیار ئەوەیە ئایا “نامرۆڤ – inhuman” یان وێنە تەكنۆلۆژییەكانی مرۆڤ لە چەشنی ڕۆبۆتەكان و زۆمبییە… واتای مانەوەی مرۆڤ دەگەیەنێت؟.
ژیان گەیشتۆتە ئاستێك، ئیتر بەبێ ویستی مرۆڤ، مرۆڤ بەرەو داڕمان هەڵدەكشێ
یوڤاڵ نوح هەراری دەڵێ: ژیان گەیشتۆتە ئاستێك، ئیتر بەبێ ویستی مرۆڤ، مرۆڤ بەرەو داڕمان هەڵدەكشێ. هەروەها گومان دەخاتە سەر كۆی رەنگاوڕەنگی گێڕانەوەكان (بە فەلسەفەشەوە) كە خۆیان لە چەند هەزار ساڵێك دوورتر نابیننەوە و هیچ لێكدانەوەیەكشیان بۆ ملیارەها ساڵ نییە. ئەو پێیوایە ئەو هەموو گێڕانەوانە بێ ئاگان لە پێشینە مرۆڤایەتییەكان و زەوی و هەسارەكانی دیكە. دەڵێ ئێمە بەهۆی پێشكەوتنی ئامرازەكانی تەكنۆلۆژیا و زیرەكی دەستكردەوە، لەبەردەم جیهانێكی مۆدرێنی جیاوازداین. ئیتر داهێنانە نوێیەكان هەموو ئەو هاوكێشانەیان بەتەواوی گۆڕیوە و ئێستا زیرەكی دەستكرد توانای باڵادەستی رەهای هەیە… ئەوەی هەراری دەیڵێت ئێستای ئایین و فەلسەفە و سیاسەت و ئایدیۆلۆژیا و ئەدەب و… گێڕانەوە گەورەكان نییە، بەڵكو ئێستای زیرەكی دەستكرد و داهێنانە زانستییەكانە.
لە كتێبی (هۆمۆ دیوس)دا دەڵێ: مرۆڤ بە درێژایی مێژوو بە سێ كێشەی گەورەدا تێپەڕیووە؛ یەكەمیان: (برسێتی) دووەمیان: (نەخۆشی) سێیەمیان: (جەنگ). بەپێی داتاكانیش ئێستا مرۆڤ، بە سێ شێوە كۆنتڕۆڵی ئەو سێ كێشەیەی كردووە: یەكەمیان: (قەڵەوبوون)، كە ترسناكترە لە برسێتی. دووەمیان: (نەخۆشی شەكرە) كە ترسناكترە لە تیرۆر و جەنگ. سێیەمیان: (بەساڵاچوون)، كە هۆكارێكی سەرەكییە بۆ مردن.
دوای ماوەیەكی زۆر مرۆڤ بە چڕی هەوڵیداوە بەرەو (نەمری) و (خۆشبەختی) و (ژیانێكی نەرم و گەرمی خواوەندئاسا) هەنگاو بنێ. لە دوای هەموو ئەوانە ئامانجەكانی مرۆڤایەتی گەیشتنە بە (نەمری) و (خۆشبەختی) و (خوداوەندێتی). یەكەم بە هۆی داهێنان و دروستكردنی هەموو ئەندامەكانی لەشی مرۆڤ، بەشێوەیەكی باشتر لەوەی هەیبووە. دووەم: خۆشبەختییەكی گەورە، بە هۆی نەخۆشنەكەوتن و ماندوونەبوون و بێزارنەبوون و دڵتەنگنەبوون و پیرنەبوون… سێیەم: خوداوەندێتی، بە هۆی بەستنەوەی مێشكی مرۆڤ بە ئامێری زیرەكی دەستكرد و نازیرەكەكان و دەستگەیشتن بە هەموو شوێن و شتێ بە هۆی دانانی كامیراوە.
هەولێر 5/1/2024
* * *
سەرچاوە:
1- الفلسفە فی الحاچر- الان بادیو وسلافوی جیجك
سحب وتعدیل: علا‌و بریك هنیدی، تحریر: بیتر انغلمان
ترجمە وتقدیم: یزن الحاج.
دار التنویر للگباعە والنشر- لبنان: بیروت گ1 2013.
2- الانسان الاله_ تاریخ وجیز للمستقیل_ یوفال نوح هراری.
ترجمە: حمد سنان الغیپی وصالح علی الفلاحی.
3- ٢١ وانە بۆ سەدەی 21. یۆڤاڵ نوح هەراری.
وەرگێڕانی لە فارسییەوە ئاری رەشید.
چاپی دووەم، تەمموزی 2022، دەزگای رۆشنبیری جەمال عیرفان.
