رەزا شـوان
شاعیر و چیرۆکنووس
لە کۆن و لە ئێستاشدا، وڵاتی میسر لە بواری ئەدەبیاتی منداڵانی عـەرەبدا، پێشەنگی وڵاتانی عەرەبە. لە سەردەمی فەرمانڕەوایی (محەمەد عـەلی پاشا:١٧٦٩ـ ١٨٦٩) ز، کە بە (عـەزیـزی میسـر ) و بە ( دامەزرێنـەری میسـری نـوێ ) ناودەبـرێـت. شایەنی باسیشە محەمەد عـەلی پاشا کوردە و خەڵـکی شاری ئامـەد ( دیاربەکـر ) ە . محەمەد عەلی پاشا لە ساڵی ( ١٨٠٥ بۆ ١٨٤٨) ز ، فەرمانڕەوای میسر بـوو. سەردەمەکەی بە سەردەمی زێـڕینی میسـر ناودەبـرێت. میسـر لە هـەمـوو بـوارەکانـدا پێـشکەوت لە بـواری ئەدەبی منـداڵاندا، چەند نووسەرێکی باش و بە توانای میسـری هـەڵکەوتـن و کۆمەڵێک چـیرۆک و شیعـریان بۆ منـداڵان نووسی. چەنـد چـیرۆکـێکیشیان لە زمـانی فەرەنسی و ئینگـلیزییـەوە، وەریانگـێڕان بۆ سـەر زمـانی عـەرەبی. بێگـومان ئەدەبی منـداڵانی فـەرەنسی و ئیـنگـلـیزی، کاریـگەرییەکی زۆریـان لەسـەر ئـەم نـووسـەرانە هـەبـوو. ناسـراوتـریـن نـووسـەرەکـانـیش: روفـاعـە تـەهـتاوی، محـەمـەد عـوسـمـان جـەلال، محەمـەدسەعـید عـوریـان، محەمەد هـەڕاوی، محـەمەد عەتـیە ئەلـئەبـراشی، عـەلی فـوکری، ئەحـمەد شـەوقی، کامـیـل گەیـلانی، عـەبـدولتەواب یوسـف،… چەنـد نـووسەرێـکی ناسـراوی تـر. زۆر بە کـورتی باسی (ئەحـمـەد شـەوقی) دەکـەیـن:
ئەحمـەد شـەوقی نکـووڵی لە رەسەنـایەتی خـۆی ناکـات
(ئەحمەد عـەلی ئەحمەد شەوقی: ١٨٦٨ ـ ١٩٣٢) ز. لە شاری ( قاهـیرە)ی پایتەخـتی میسر لەدایکبووە. ئەحمەد شەوقی بە رەچەڵک کوردە و باوکی خەڵکی شاری سلێمانیە لە باشـووری کوردسـتان. دایکـیشی تـورکی شەرکەسیە. بـاوکی لە سـوپـاکەی محەمەد عـەلی پاشادا بـوو، کە چـووە میـسر نەگەڕایـەوە و لەوێـدا مایـەوە. پاپیـرەشی چەنـدین پۆستی بـاڵای لە حکوومەتی خـدێـوی دا هەبـوو. کەسـایەتییەکی ناسـراوبـوو. ئەحمـەد شـەوقی نکـووڵی لە رەسەنـایەتی خـۆی ناکـات، دان بـەوەدا دەنـێـت کە کـوردە بـاوانە. بەم دێـڕە شـیعـرەی کوردبـوونی خـۆی ئاشکـرا دەکـات و دەڵـێـت:
ســمـعـــت بـأذنــي مـــن أبــــي وهــو قـــائــل
مـن الکـرد أصـلي جـئـت فـي الـعـرب نـاشـئـا
واتـاکـەی بە کـوردی:
بـە گــوێی خــۆم گـوێــــم لـە بـاوکـــــم بــوو کـە وتـی
بەرەچـەڵەک کـوردم هـاتـم لەناو عـەرەب پـێگەیـشـتم
داپیـرەی ئەحـمەد شـەوقی، لە کۆشکی (خـدێـوی ئـیسماعـیل) پلەیەکی بـاڵای هـەبـوو. بەو هـۆیەوە زۆر دەوڵەمەنـد بـوو. ئەحمەد شەوقی منداڵیی لەگەڵ داپیرەیدا لە کۆشک بەسەربـرد. لەسەردەستی داپیـرەی پەروەردە بـوو.
ئەحمەد شەوقی نووسـەری بەنـاوبـانـگی فـەرەنـسی (لافـۆنـتـیـن) بـوو
ئەحمەد شەوقی لە تەمەنی (٤) ساڵـیدا، فـیری بنەمـاکانی نووسـین و خوێنـدنەوە بوو.
کە لە قوتابخانەی سەرەتایی بوو، لەبەر زیرەکی و بلیمەتی لە خەرجییەکانی قوتابخانە بەخشییان. لە تەمەنی (١٥) ساڵیدا، ئامادەیی تەواوکرد. ئارەزووی لە خوێندنی مافەکان هەبوو. بەڵام لەبەر بچووکی تەمەنی، لە بەشی مافەکان لە زانکـۆ وەرنەگـیرا. هەر لەم تەمەنەدا، دەستی بە شـیعـر دانـان کرد. مامـۆسـتاکانی سەرسـامی شـیعـرەکانی بـوون.
لەبـەر بچـووکی و بـلیـمەتی (تـۆفـیق پاشـا خـدێـوی) لە سـاڵی (١٨٨٧) لەسەر ئەرکی حکـوومـەت، بـۆ خـوێنـدنی یاسـا، نـاردی بـۆ فـەرەنـسـا. بـە پـلـەی نایـاب بـڕوانـامەی بەکالوریـۆسی لە فەرەنسا بەدەسـتهـێـنا. ئەو کاتەی کە خوێنـدکار بـوو لە (پاریـس) لە فەرەنسا، ئاشنای ئەدەبی فەرەنسی بوو. بە تایبەتیش سەرسامی چـیرۆکەشیعـرییەکانی نـووسـەری بەنـاوبـانـگی فـەرەنـسی (لافـۆنـتـیـن) بـوو، کـە منـداڵانی هـۆنیـونـەتـەوە.
شـەوقی لە ساڵی (١٨٩١) گـەڕایەوە بـۆ مـیـسر. چەنـد پایـەکی رۆشـنبـیریی هـەبـوو.
شـیعـر و شـانـۆ هـەمەچـەشـنەکانی ئەحـمـەد شـەوقی زور بـەرزن. لە هـەمـوو وڵاتـانی عـەرەبـدا ناوبانگـیان دەرکـرد. لە ساڵی (١٩٢٧) لە ئاهـەنگـێکی مەزنـدا، بە بەشـداری شاعـیرانێکی زۆری عـەرەب، هەموویـان هـاوڕابـوون کە نازاناوی (أمیر الشعـراء) واتا (مـیری شاعـیران) بە ئەحمەد شەوقی ببەخـشن. تا ئێستا ئەو نازناوە تایبەتە بە ئەحمەد شـەوقی یەوە.
چـیرۆکەشیعـرییەکانی ( لافـۆنتـیـن) بـۆ منـداڵان، کاریـگەریـان زۆریـان لەسـەر شەوقی هەبـوو. هەر لەسەر بیر و شێوازی چیرۆکەکانی لافـۆنتـین، ئەحمەد شەوقی، کۆمەڵێک چـیرۆکەشیعـر و سـروود و گۆرانی، بە زمـانی عـەرەبی بۆ منداڵانی عـەرەب نووسـیوە. ئەو چیرۆکەشیعـر و گۆرانییانەی ئەحمەد شەوقی تا ئەمڕۆش بایەخـیان کاڵنەبوونەتەوە و منـداڵان و چـێـژ و خـۆشـییان لـێوەردەگـرن.
چیرۆکە شیعـرەکانی بۆ منداڵان بە زمانی ئاژەڵ و باڵندەوە نووسیون
ئەحمەد شـەوقی نایـشارێتەوە، لە پێشەکی دیـوانـەکەی (دیـوانی شەوقـیات) دا، دەڵـێت: “لەسـەر شـێوازی لافـۆنـتـین، بـیـری خـۆمـم لـە نـووسـیـنی چـیـرۆکـەشـیعـرەکـانـمـدا تاقـیکـردۆتـەوە. هـەرکە دوو یا سێ چـیرۆکەشـیعـرم دەنـووسی، دەچـووم بـۆ کۆمـەڵە منـداڵـێکی میسری دەیـانـمخـوێنـدەوە. یەکـسەر لێیان تێدەگەیشتن و پێیان خـۆش بـوو. زۆربەیـان دەیـهـێـنانە پـێکەنـین. ئەمـەش مـژدەیەکی بـاش بـوو بـۆ مـن”
لـەو کاتەشەوە (ئەحـمەد شـەوقی بە پـێـشەنـگی ئـەدەبی منـداڵانی عـەرەب) ناوبـراوە. ئەحمەد شەوقی، چیرۆکە شیعـرەکانی بۆ منداڵان بە زمانی ئاژەڵ و باڵندەوە نووسیون. لە هەندێکیشیاندا رۆڵی مـرۆڤـیشیان تێدایە. ئەگەرچی فـۆرمی چـیرۆکەکانی لە شێوەی نوکتە و پێکەنـیندان. بەڵام لە ناوەڕۆک و مەبەسـتدا، رەخـنە و تانە و توانـج و پـلارن.
ئەحمەد شەوقی، لە دیـوانەکەیـدا، بەشـێکی تایـبەتی بۆ منـداڵان تەرخـان کـردووە ، بە ناوی (دیوانی منداڵان) کە زیاتر لە (٥٥) چـیرۆکەشیعـر و (٢٠) سروود و گۆرانیی بۆ منداڵان لەخۆگرتووە. ئەمانە ناوی هەنـدێ لە چـیرۆکەشیعـر و هـۆنـراوەکانی شەوقـین بۆ منـداڵان (رێـوی و کەڵەشـێر، راوکەر و چـۆلەکە، عـەلەشیـش، مـریشکی خـۆماڵی، پـشـیلەکەم، شـێر و بـۆق، رێـویی ناو بەلـەمەکە، نیـشـتـمان، دایکـم ، نەنکـم، کەشتی وئاژەڵەکان، قـوتابخـانە، بەزەیی بە ئاژەڵ، کـۆتـر، خۆشـەویستیی نیشـتـمان،… هـتد). ئەحمەد شەوقی، چیرۆکەشیعـری (رێـوی و کەڵەشێر)ی لە لافـۆنتین ەوە وەرگـرتـووە. بە دووری نـازانـم کە (لافـۆنـتـیـن) يـش، ئـەم چـیرۆکەشـیعـرەی، لـە کورتـە چـیـرۆکە ئەفـسانەییەکانی (ئـێـزۆپ)ی یـۆنـانـییـەوە وەریـگـرتـووبـێـت.
شاعـیر و بیـرمەنـدی گەورەی کوردیشمان ( پیرەمـێرد ) ی نەمر، ئەم چـیرۆکەشیعـرەی وەرگـێڕاوە بۆ سەر زمـانی کوردی. بەڵام بە زمـانێکی کوردیی ئەوەنـدە ناسک و ئاسان و رەوان و بەچـێژ و شـیریـن بۆ منـداڵانی کوردمانی هـۆنیـوەتەوە. زۆر لە دەقـەکەکانی ئەحمەد شـەوقی و لافـۆنـتـین جـوانـتر و شـیرینـتر و ئاسانـترە. مـن لە ساڵی (١٩٥٦) کە منـداڵ بـووم لە (قـوتـابخـانەی سـەرەتـایی شـۆرجـە) بـووم لە شاری کەرکوک، ئەم چـیرۆکەشـیعـرەم لە دەمی قـوتابییەکی کوردی لەخـۆم گەورەتر لەبەرم کرد، تا ئێستاش لەبیرم نەچـۆتەوە. ئەمەش دەقی چیرۆکەشیعـرەکەی پیرەمێـردە (رێـوی و کەڵەشـێر)ە:
رۆژێ مـــام رێـــوی دەهــــات
دەم بـە ویــــرد و ســـەڵـەوات
* * *
دوایـــی دەیــــوت بـە ئـــــاواز
لەعـنـەتی خــوا لـە فـێـڵـبــــاز
* * *
دنـیـــا هـێـنـــدەی پـێ نـــــاوێ
هـــــەژارێ بـخــــــەیـتـە داوێ
* * *
عـومــــرێــکـە دێــــت و دەڕوا
وا چـــاکـە روو بکـەیـنـە خــوا
* * *
ئــــاخ رۆژێ بـەیــــــانـی زوو
گوێـم لـە دەنـگی بانگ دەبـوو
* * *
خـۆزگـــــە بـۆ کـەڵـەشــــێـرێ
بـەیـانـیـــان بـانــــگ بــدێــرێ
* * *
نـــاردی بـۆ لای کـەڵـەشــــێـر
دانــی بـۆ دەڕژێـنـــــم تــــــێـر
* * *
ئـــەو بــێ بـانـگــــم بـۆ بـــــدا
مــن دەبـمـــە پـیـــــاوی خــودا
* * *
کـەڵـەشــــێـر بـە راســــپـێـری
وتـــی بــەم فـێـــــڵە فــــــێـری
* * *
بـەڵام بــــاب و بـاپـــــــیـرمـان
ئـەوەی خـستـۆتـە بـــــیـرمـان
* * *
رێـــوی بـە فـێــــڵ نـاوەســتـێ
مـەگـەر تـەڵــە پـێـی بـەســتـێ
لەم چـیرۆکەشیعـرەدا، رێـوی هـێمایە بۆ مـرۆڤی فـێـڵباز و خەڵـەتێنەر، کە دەیەوێـت لە ژێر پەردەی ئاین و بە رواڵەت پیاوچک و بە زمان لووسی، کەسانی دڵپاک و خۆشبڕوا بخـەڵـەتـێـنێ و تەفـرەیـان بـدات. بـەڵام ئـەو کەسـانـە نـاسـراون و نـاوزڕاون، خـەڵـکی شارەزای فێڵ و پیلان و نیاز خراپییان بوونە، چیتر بڕوا بە قسەکانیان ناکەن و ناکەونە داویـانەوە. پەیـامی ئـەم چـیرۆکەشـیعـرەش ئـەوەیـە: کـە منـداڵان لە داهـاتـوودا، ئـەوە دەزانـن کە دنیـا، پـڕە لـە رێـوی فـێـڵـباز. واتـە لە کەسانی فـێـڵـباز و درۆزن و بەدکـار.
ئەحمەد شەوقی ، شاعـیرێکی نیشـتمانی بوو
ئەحمەد شەوقی ، شاعـیرێکی نیشـتمانی بوو، لەگەڵ ئینگـلیزەکانـدا ناکـۆک دەبێـت. لە کاتی جەنـگی جیهـانی یەکەمـدا، لە ساڵی ( ١٩١٤) دا، لە میسر دووری دەخـەنەوە و دەیـنێرن بۆ شاری (بەرشـلـۆنە) ی (ئیسپانیا). بەڵام دووری زیـاتر هەسـت و سـۆزی نیشـتمان پەروەریی دەخـروشـێنیت. تا لە ساڵی (١٩٢٠) دا، دەیگەڕێننەوە بۆ میـسر.
ئەحمەد شەوقی مامۆستایانی خۆشدەویست. لە ستایشی و رێزی (مامۆستا) دا دەڵێت:
قــــم لـلـمـعـــــلـم وفــــە الـتـبـجـــــیـلا
کـاد الـمـعــــلـم أن یـکــــون رســـــولا
واتـاکـەی بە کـوردی:
هـەســــتـە بـۆ مـامـۆســـتا شــــکـۆداریـیـە
وەخـتبـوو مـامـۆسـتا بـبـێـت بـە پـەیـامـبەر
کەڵەشاعـیر ئەحمەد شەوقی، لە (١٤/١٠ / ١٩٣٢) لە قـاهـیرەدا کـۆچی دوایی کرد.
وەکو رێـزلـێنانێک بۆ پایەبەرزی ئەحمەد شەوقی، لەسەر بڕیاری حکوومەتی ئیتاڵیا،
لە ساڵی (١٩٦٢) دا، لە بەناوبانگـترین باخچەی رۆمـای پایتەخـتدا (فـیلابـۆرگـیزی) پەیکەرێکی شـیاوی ئەحمـەد شـەوقـیان دانـاوە.
ماڵەکەشی لە قاهـیرەدا، کراوە بە مـۆزەخانە (مـۆزەخـانەی ئەحمەد شەوقی) کە زیاتر لە (٧٥٠ ) دەسنووس و رەشنووسی خۆی تێدایە. لەگەڵ هەموو کـتێبەکانی و وێنە و تابلۆکانی. ئەو خەڵات و مەدالیانەی پێشکەشیان کـردووە. بـڕوانامە رێـزلـێنراوەکانی.
دوبـەی: ٢٠٢٤
