زیندوومانه‌وه‌ی ده‌ق
خۆ نه‌به‌ستنه‌وه‌یه به كات و شوێنه‌وه
ئەژین فەهمی/ نووسەر / سۆران
شانۆ، ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە پەروەردەکردن و بەرزکردنەوەی هۆشیاری تاک و کۆمەڵگەدا، هەروەها ڕۆڵی پردێکیش دەبینێت، بۆ پێوه‌ندی نێوان کولتوورە جوداوازه‌كان و باشترکردنی تێگەیشتنمان بەرامبەر یەکتری. ڕاستە هه‌نووكه سەردەمی تەکنەلۆژیایە، بەڵام شانۆ، گرنگی خۆی لەدەست نەداوە و لە دەست نادات، وەک هونەرێکی زیندوو، کە هەستی مرۆڤایەتی و پێوەندییە ڕاستەقینەکان دەپارێزێت، ماوەتەوە.
لای زۆرێكمان هێزی ده‌ق و زیندوومانه‌وه‌ی، له زمانێكی شیرین و پاك، باسكردنی ڕووداوه‌كان به ڕاسته‌وخۆیی و کارەکتەری زیندوو و بونیادێکی پتەو و چەند شتێکی دیکەدا ده‌بینینه‌وه، بێگومان ئه‌و هێزە له ده‌قێكه‌وه بۆ ده‌قیكی تر جوداوازە. ڕاستە، ئه‌مانه پێوه‌رێك نین بۆ ئه‌وه‌ی باشی و خراپی ده‌قی پێ هه‌ڵبسه‌نگێنین و لەبارەیەوە بڕیار بدەین. نا، خۆی کارەکە دژ بە بڕیار و حوکمە، ئێمە زێده‌تر مەبەستمان شڕۆڤە و ڕۆچوونە لە ماناکان و بینینی زیاد لە دیوێک، ئەمەیش بەمانای ئەوەی لەنێو تێکستێدا دەجووڵێن، کە دەرفەتی ئەوە ڕەخساوە بە زیاد لە ئاڕاستەیەکدا بڕۆین و ببینین.
لام وایه ئه‌وه‌ی ده‌قێك له ده‌قێكی تر جوداوازتر خۆی نیشان ده‌دات و وایشی لێ ده‌كات به زیندوویی بمێنێته‌وه، بە بۆچوونی من خۆ نه‌به‌ستنه‌وه‌یه به كات و شوێنەوە. مەبەست لە “کات” و “شوێن”، لە قاڵب نەدانه له چوارچێوە و بەربەست، تا خوێنەر ڕووی لە کراوەییەکی دوور مەودا بێت. ئه‌م خۆ نه‌به‌ستنه‌وه‌یه‌یش بۆ هه‌ر ژانرێكی ئه‌ده‌بی بێت جوداوازی نییه.
شانۆنامه‌ی (مرۆقه خۆڵه‌مێشییه‌كان)ی دانا ڕه‌ئووف، له‌سه‌ر هه‌ردوو ئاڕاسته‌ی جوداواز كاری كردووه. ڕاسته له ده‌قه‌كه‌دا به‌ندینخانه هه‌یه، كات نیوه‌ڕۆ و به‌یانی و زۆر جار شه‌ویشه، به‌ڵام لێره‌دا مه‌به‌ست له خۆ نه‌به‌ستنه‌وه به كات و شوێنه‌وه بێگومان ئه‌وه‌یه: ڕوون نییه له چ زه‌مه‌نێك ده‌گێڕدرێته‌وه و باسی كام به‌ندینخانه‌یش ده‌كات. بەمەیش مەودایەکی قووڵی بەخشیوە، بە شتێک، کە ناوی “بەندیخانەیە”، دەکرێت تاهەتایە، لەسەر دوو ئاست بوونی هەبێت، دنیا وەک بەندیخانەیەکی گەورە، ئەو بەندیخانەیەشی لەناو خۆماندایە. بێگومان وەک هێمایەکیش بۆ دەستەڵاتە توتالیتارەکان.
گفتوگۆی نێوان کارەکتەرەكان زۆر به ئاستی به‌رز و زنجیره‌یی داڕێژراون، زۆر جاریش ئه‌كته‌رێك قسه به ئه‌ویتر ده‌بڕێت، یانیش ئه‌م گوێ له ئه‌و ناگرێت و خۆی بۆ خۆی ده‌ئاخڤێ، گرنگ بئاخڤێ و بڵێ: لێره‌م و وجودم هه‌یه. بۆ وێنه له ل (٤٦) به‌ندییه‌كان ده‌كه‌ونه گفتوگۆی خۆیان:
كاكه‌سوور
ویستت قسه بكه‌یت؟ شتێك بڵێیت؟
عه‌زیز
من؟… هیچم نه‌گوتووه.
(وچانێكی كورت.)
كاكه‌سوور
(به تووڕه‌ییه‌وه.)
ده‌زانم هیچت نه‌گوتووه…
یادگار
من نازانم له‌سه‌ر چی گیراوم و بۆ هێناویانم بۆ ئێره!
(هه‌ست ده‌كات هه‌ناسه‌ی بۆ نادرێت.)
ته‌نگه‌نه‌فه‌سم… خه‌ریكه ده‌خنكێم.
(بێده‌نگی.)
سابیر
من له‌و بڕوایه‌دام…
(ده‌وه‌ستێت و سه‌یرێكی چوارده‌وری خۆی ده‌كات.)
نا، له بڕوای هیچدا نیم…
(پێده‌كه‌نێت.)
بڕوام به هیچ نییه.
(وچانێكی كورت.)
ئه‌م ورد كار كردنه‌یش وای كردووه ئه‌تمۆسفێرێك دروست بێت، به باشی شته‌كان هه‌ڵبسوڕێن و چێژی ده‌ق له ده‌ست نه‌ده‌ین. بۆیه ده‌شێ بڵێم: شته‌كان وه‌ك خۆی باس كرابوو، كه هه‌ن.
به‌ندییه‌كان هه‌ر یه‌كه‌یان له ته‌مه‌نێكی جودان، هیچیان هاوته‌مه‌نی ئه‌ویتر نین. هه‌ر یه‌كێكیشیان له‌سه‌ر شتێكی جودا له‌ویتر گیراون، به‌ڵكوو پشكیشیان له‌م تاوانه‌دا نییه. ته‌مه‌نی گه‌وره و بچووك له به‌ندینخانه‌دا جوداوازییه‌كی نییه، بۆ وێنه (كاكه‌سوور) له هه‌موو به‌ندییه‌كان گه‌وره‌تر نییه، به‌ڵكوو له ئه‌و گه‌وره‌تریشی تێدایه. به‌ڵام گه‌ر ورد ببینه‌وه به خۆ فه‌زڵكردنی له‌سه‌ر به‌ندییه‌كانی دیکەدا.
عه‌زیز
وازم لێ بێنه…
(كاكه‌سوور ده‌یه‌وێت له عه‌زیز بدات، عه‌زیز له ترسا ڕاده‌كات بۆلای ده‌رگاكه و چه‌ند جارێك ده‌كێشێت به ده‌رگاكه‌دا و بانگی پاسه‌وانه‌كان ده‌كات، كه‌س وه‌ڵامی ناداته‌وه. كاكه‌سوور ملی عه‌زیز ده‌گرێت و ڕایده‌كێشێته‌وه ناوه‌ڕاستی زیندانه‌كه. ناچاری ده‌كات بكه‌وێته سه‌ر ئه‌ژنۆ. عه‌زیز هه‌ردوو ده‌ستی به‌سه‌ر سه‌رییه‌وه گرتووه، بۆ ئه‌وه‌ی به‌رگری له خۆی بكات.)
سابیر
وازی لێبێنه…
كاكه‌سوور
(به ڕقه‌وه.)
بڵێ له‌تۆ ده‌ترسم.
عه‌زیز
له تۆ ده‌ترسم…
(ورده ورد ده‌نگی به‌رز ده‌كاته‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ی هاوار بكات.)
له‌تۆ ده‌ترسم… له تۆ ده‌ترسم… ده‌ترسم، زۆر له تۆ ده‌تسم، له‌به‌رئه‌وه‌ی تۆ پیاوكوژیت و …
(قسه‌كه‌ی ته‌واو ناكات.)
(بێده‌نگی.)
(وچانێك.)
(ده‌نگی كردنه‌وه‌ی ده‌رگا ئاسنییه‌كه دێت، به‌ندییه‌كان به خێرایی هه‌ریه‌كه‌ی له سووچێكدا ده‌وه‌ستن و ڕووده‌كه‌نه دیواره‌كه، جگه له یادگار. )
(دوو پاسه‌وان دێنه ژووره‌وه.)
لێره‌دا زۆر شتمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت، هه‌م باری سایكۆلۆژی كاكه‌سوور جودایه له به‌ندییه‌كانی تر. ئه‌و له‌گه‌ڵ منداڵیی خۆیدا له شه‌ڕ و ململانێدایه. ده‌یه‌وێت ئه‌و به‌شه‌ی دابڕاوه لێی، تۆڵه‌ی منداڵیی پێ بكاته‌وه. هه‌میش دووباره كردنه‌وه‌ی وشه‌ی ده‌ترسم، له دۆخێكی وه‌هادا پێویسته وه‌ها بگوترێ و دووباره بكرێته‌وه و زیانیش به‌ر ده‌قه‌كه نه‌كه‌وێت. هاوکات ئەم دیمەنە دوو دیوی هەیە، لەلایەک سەکۆنەکردن و ئازاردانی بندییەکان لەناو یەکتر و سەرکۆنەکردن و ئازاردانی خۆشیان لەلایەن دەسەڵاتەوە.
زمانی قسه‌كرنی کارەکتەرەکان جودایه، هه‌موویان وه‌ك یه‌كدی نادوێن، به‌ڵكوو زمانیان لێكدی جوایه، هه‌ریه‌كه و زمانێكی تایبه‌ت به خۆی، به پێی ته‌مه‌ن و بارودۆخیان ده‌گۆڕێن. بیركردنه‌وه‌یش له‌گه‌ڵیدا. ئەوەی بۆ نموونە کاکەسوور باسی دەکات، یادگار، وەک کەسێکی خوێندەوار و گەنج بە شێوەیەکی تر باسی دەکات. دیالۆگ و زمانی کارەکتەرەکان، ڕەنگدانەوەی خۆیان و ئاستی هۆشمەندی و تەنانەت پیشەکانیشیانە.
نووسه‌ر لە (مرۆڤە خۆڵەمێشییەکان)دا ده‌مانبات بۆ نێو به‌ندینحانه و تێمانده‌گه‌یه‌نێت له‌وێدا چ ده‌گوزه‌رێ؛ کێ دۆزەخە بۆ کێ؟ ئایا خودی “بەندیخانە” دۆزەخە، یاوەخود کارەکتەرەکان دۆزەخن بۆ یەکتری؟! كاتێ یه‌ك هێڵی لێك دانه‌بڕاو له شانۆنامه‌كه‌دا هه‌ست پێ ده‌كه‌ین، تێده‌گه‌ین له‌وه‌ی به‌ندینخانه واتای چییه؟
به‌ندینخانه، واتا خۆبینینه‌وه و وردبوونه‌وه له‌م دۆخه‌ی تێیكه‌وتووی، دواتر چۆن خۆت ڕزگار بكه‌ی، یانژی شكستهێنان به خۆت و مانه‌وه له‌نێو تاریكی ئه‌به‌دیدا.
له‌نێو گفتوگۆكانیاندا هه‌ست به ڕیتمێكی نمایشی ده‌كه‌ی، له تۆ وایه ده‌قێكی شانۆیی ناخوێنیته‌وه، بگره له به‌رابه‌ر نمایشی هه‌مان ده‌قدایت.
ئەتمۆسفێرێکی تراژیدی هه‌یه، جارجاره له‌به‌ر دۆخییان كۆمیدی ده‌بن. تراژیدی دەبێتە کۆمیدیایەکی ڕەش و هەموو دەرگاکان داخراوان، کە دەشکرێنەوە، ترس و ئەشکەنجە لەگەڵ خۆیان دەهێنن. لەگەڵ ئەوەیشدا هەست دەکەین کارەکتەرەکان به‌دوای خۆ دەربازکردنەوە نین!
جگه له‌مانه‌یش تاریكی و ڕووناكی له شانۆنامه‌كه‌دا گرنگی پێ نه‌دراوه، لام وایه نووسه‌ر بێ ئاگا نه‌بووه له‌م هه‌لو مه‌رجه‌دا. ئاشكرایه به‌‌پێی شوێنی جوگرافی، وه‌ك ئه‌وه‌ی به مانایه‌كی قووڵ له به‌ندینخانه ورد ببینه‌وه، شوێنێكی تاریكه. گه‌ر خۆیشی شوێنێكی تاریك نه‌بێت بیركردنه‌وه له به‌ندینخانه و بیركردنه‌وه‌ی به‌ندییه‌كان تاریكییه. ئەم هەوڵەی نووسەر لەوەیە زۆرتر ئاماژە بێت، یاخود خستنەڕووی مێتافۆرێک بێت، ئامانج و مەبەستێکی دیکەی لە پشتەوە بێت.
بە گشتی جووڵه‌ی به‌ندییه‌كان کەمە، به‌ڵام قسه‌یان زۆره. چونكی هیچ له به‌ندییه‌كان له‌و باوه‌ڕ‌دا نین ئازاد بكرێن. لێره‌دا باسكردنی ژیانی به‌ندییه‌كان، گرنگ نییە. ئه‌وه‌ی گرنگه دانه‌بڕانله هێڵی زنجیره‌یی نێو شانۆنامه‌كه‌یه. پاراستنی هاڕمۆنیای گێڕانەوە و چوونەپێشی پڵۆت لە ڕێگەی دیالۆگەوە، کارە هەرە گرنگەکەیە.
بە درێژایی شانۆنامەکە، ده‌نگه ده‌نگ، وەک کاریگەری و دروستکردنی ئەتمۆسفێری بەندیخانەکە، زۆر باش گواستراوه‌ته‌وه و وه‌ك بڵێی ئاماده‌سازی بۆ نمایش كرابێت. ئەمەیش سرووشتی تر زه‌مینه بۆ دۆخه ڕاسته‌قینه‌كه ناو بەندیخانەکە ده‌سازێنێت. هه‌روەها له ڕێگه‌ی گفتوگۆكانه‌وه هێڵێك دیاره، دەکرێت بڵێم: له ده‌قه‌كانی تری نووسه‌ریشدا به ته‌كنیكێكی به‌رزه‌وه لێی نه‌ترازاوه: خۆشه‌ویستی، رق، تۆڵه، خیانه‌ت، توندوتیژی، ئه‌مانه‌ت، متمانه… هه‌ن. به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان له‌ڕێگه‌ی كاره‌كته‌ری جوداتر له ده‌قه‌كانی تری. ئه‌مه‌یش خاڵێكی هاوبه‌شی پێكهێناوه، هاوکات جیاوازیش لە کارەکانی تری نووسەر.
بەگشتی كاره‌كته‌ره‌كانی نێو شانۆنامه‌كه، هه‌ر یه‌كه‌یان چه‌شنێكن، ئەمەیش وای کردووە، شانۆنامەکە قسە زۆر هەڵبگرێت. بۆ وێنه، یادگار، بچوكترین كاره‌كته‌ری نێو شانۆنامه‌كه‌یه. بچوكترین به‌ندییه، هه‌ر چه‌نده نازانێت له‌سه‌ر چی گیراوه، نه‌زانینی ئه‌وه‌ی بۆچی گیراوه، بۆی هه‌زم ناكرێ،ئەوەی ڕاڕایە، بێ هێز و هەندێ ترسی پێوە دیارە، بەڵام زۆر جیاوازتر، به‌رهه‌ڵستی ده‌كات و وه‌ك سمبوولێك بۆ ئازادی پشت له دیواره‌كه، به جیاوازتر له به‌ندییه‌كای تر ڕوو ده‌كاته پاسه‌وانه‌كان و ڕووبه‌روویان ده‌وه‌ستێ و زۆر ئازادانه قسه ده‌كات.
ته‌نانه‌ت دوای ئه‌وه‌ی ده‌كه‌وێته ژێر ده‌ست و پێی پاسه‌وانان، ڕه‌ق ڕاده‌وه‌ستێ و هه‌رگیز نایه‌وێت بكه‌وێت. یه‌كێك له به‌ندییه‌كان ده‌یه‌وێت یارمەتی بدات و هه‌ڵیبستێنێت، كه‌چی ئه‌و قبووڵی ناكات و ناكه‌وێت.
له‌م ڕووه‌وه دیاره كه به‌ندینخانه جێگه‌ی ئه‌و نییه، وه‌ك هه‌ر مرۆڤێكی خۆ ویست و سمبۆلی ئازادی ده‌بینرێت، كه هه‌رگیز نایه‌وێت ملكه‌چی ده‌سته‌ڵات بێت.
ئەم هەوڵەی دانا ڕەئووف، بۆ نووسینی شانۆنامە، کە کەلێنێکی گەورەیە لە دنیای ئەدەب و کولتووری کوردی، بایەخێکی زۆری هەیە. شانۆ لە سەردەمی ئەمڕۆدا گرنگییەکی تایبەتی هەیە، شانۆ وەک ئاوێنەیەکە، کە کۆمەڵگه و ژیانی مرۆڤی تێدا دەبینرێتەوە. هەر هەوڵێک بەئاراستەی بەرەوپێشبردنی دۆخی شانۆی کوردی، دەبێ پێشوازی گەرمی لێ بکرێت، چونکە ئەم هونەرە زیندووە، کە ڕاستەوخۆ لەنێوان ئەکتەر و بینەردا پەیوەندی دروست دەکات، دەتوانێت کێشە کۆمەڵایەتی و سیاسی و دەروونییەکانی کۆمەڵگه بخاتە ڕوو و چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە.
سه‌رچاوه:
مرۆڤه خۆڵه‌مێشییه‌كان، ده‌قی شانۆیی. نووسینی دانا ڕه‌ئووف.
وه‌شانخانه‌ی 49 كتێب، ٢٠٢٤
