بینراوى هونەرى و گوتراوى شیعرى
لە تابلۆ/ قەسیدەى (ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات)ى لازۆ ئازاد
دەق: لازۆ ئازاد
خوێندنەوەى: عەبدولموتەلیب عەبدوڵلآ/ نووسەر و ڕەخنەگر/ هەولێر
(1)
هونەرى وێنەكێشانى كلاسیكى تەكنیكى (لەیەككۆبوونەوە)ى شێوە و هێل و توخم و سێبەر و رەگەز و رەنگەكان، بە مەبەستى (دانوستاندن) و نیازى دیاریكراو پەیرِەو دەكات. هونەرى وێنە دیجیتاڵییەكان جیاواز و تایبەتن بە شێوە و هێل و وێنە بینراوەكانی هونەری كۆمپیوتەرەوە و زێتر گفتوگۆ لەیەكتریان نزیك دەكاتەوە.
لە هونەرى وێنەى دیجیتاڵى تەكنیكى دووبارەكردنەوە و شێواندنی هێل و رەگەز و توخمەكان دەبینرێت و هەموو ئەوانە هەندێكجار دەكرێت ببنە هۆی وێنەكردنی ئەبستراكت، یان تابلۆی سێ رِەهەندی و بەكارهێنانی واقیعی میتافۆرِئامێز.
هونەرى وێنە دیجیتاڵییەكان لە هونەری هاوچەرخدا گەشەی كرد و كەمتر پەیرِەوى نیازى دیاریكراو دەكات و خۆی لە ئازادى (گفتوگۆ)دا سەپاند. واتە لە هونەرى (نێت)دا چەندین شێوە و رەگەز و تایبەتمەندی جیاوازى وەك رِاستی مەجازی، رِاستی گەورەكراوە… نمایان دەكرێت.
(2)
(ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات) وەك تابلۆى شیعرى چەندین شێوە و هێل و توخم و سێبەر و رۆناكى و رەنگى جیاوازى وەك (دۆزینەوە، ئەزموونكردن، میهرەبانى، وردبینى و هەستكردن بە شتەكانى دەوروبەر، تایبەتمەندێتى هەستى ژنانە…)ى لەخۆگرتووە و هەموو ئەوانە وەك بەشى لێكجیاواز كاریگەریى و رۆڵى خۆیان لەسەر دەروونى شاعیردا دەگێرِن و وەك وێنەنێت لە دووبارەكردنەوەى پرسى بوونگەرایى و شێواندنى شێوە و هێل و سێبەر و رۆناكى و توخمەكان و وێنەكردنی ئەبستراكت … نزیك دەبنەوە. لەوێشەوە شێوە و هێل و سێبەر و رۆناكى و توخم و رەنگى وێنەكێشانى كلاسیكى بەجێدەهێلێت و شێوە و هێل و وێنە جیاوازە بینراوەكانی هونەری كۆمپیوتەر دەپۆشێت.
ئەو قەسیدەیە وەك تابلۆ سەر بە وێنە ئاوێتەكانى هونەرنێتن! خەسڵەتەكانى ئەو هونەرە بەرجەستە دەكەن! خەسڵەتەكانى ئەو هونەرە ئەوەیە، كە (گفتوگۆ) لەنێوان شێوە و هێل و رەگەز و توخم و بەشە جیاوازەكانى وێنەكان بوونى هەیە، بەڵام بێ ئەوەى هیچییان ببنە سێنتەرى مەبەست. لێرەدا هونەرى وێنەنێت و هونەرى كلاسیك لە جیاوازى نێوان چەمكى دانوستاندن و چەمكى گفتوگۆدا خۆیان دەبیننەوە.
دواجار پێكهاتەى پرسى (دانوستاندن)ى ئەو تابلۆیە لە زمانى (گفتوگۆ)ى نووسراودا، یان بە مانایەكى دیكە خۆ بەیانكردنى وێنەى (بینراوى تابلۆ) لە زمانى (گوتراوى شیعری)یدا لە رێگاى ئەویدیكەى (خوێنەر/ وەرگر)ى جیاوازەوە جوانتر دەبینرێن و هەستیان پێدەكرێت. وەك چۆن لە ناوەوەى شاعیر (زمانى گوتراو و وێنەى كێشراو) هەردووكیان لە هەمان كاتدا (رەنگى تایبەتى تابلۆ) و (زمانى بەكارهێنراوى تایبەت)ن بۆ كەمكردنەوەی ئازار و ترس و نائومێدى و تاسە و خەمى ناوەوەى شاعیر، بەڵام بێ ئەوەى (چ وەك پێكهاتەى تابلۆ، چ وەك زمانى بەكارهێنراوى گوتراو) بتوانن رەنگى (كاتى لەدەستچوو) و زمانى جوانییەكان لە پرسى بێكۆتایى (بۆ كوێ دەچین) بگەرِێننەوە؟!
(3)
لازۆ ئازاد لە شاری (سلێمانی) لە گەرِەكی (سابونكەران) لە دایكبووە. خوێندنی سەرەتایی لە قوتابخانەی (مەحوی) بووە و پاشان تا دووی ناوەندی لە (دواناوەندی ژینی كچان)ى خوێندووە. لە سەرەتای ساڵی (200)ەوە لەگەڵ خانەوادەكەی كوردستانی جێهێشتووە. لە وڵاتی (سوید) خوێندنی ناوەندی وپاشان دواناوەندی بەشی ئەدەبی تەواو كردووە. ئێستا نیشتەجێى وڵاتی بەریتانیایە لە ساڵى 2015 بەشی كۆمەڵناسى لە زانكۆی (نیومان) بە تەواو كردووە و بەكالۆریس و پاشان برِوانامەى ماستەرى هەر لەو زانكۆیە بە دەستهێناوە.
لازۆ ئازاد ماوەی (24) ساڵە لە بەریتانیا دەژى و لە یەكێك لە رێكخراوە خێرخوازییەكان لە بێرمینگهام – بەریتانیا راوێژكاری كۆمەڵایەتییە. دەڵێ: هەریەك لە ژیان و مرۆڤ و جوانی سەرچاوەی ئیلهامی شیعرەكانمن. جگە لە پیشەی شاعیری كاری خێرخوازیش دەكەم، بە تەنها و بە هاوبەشیش كاری خێرخوازیم كردووە و بەردەوامم، مەرج نییە شاعیر كاری خێرخواز بكات، بەڵام من بە هیچ شێوەیەك شیعرم بۆ بژێوی ژیان نە نووسیوە.
بەرهەمەكانم بریتین لە (كراس رەش بە هاوبەشییە، 2007 دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، شازادەی كۆشكی رەش، 2013 دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، كتێبی نووسینەوەی هەزار و یەك خەون، ساڵى 2016 ناوەندى غەزەلنووس). سەبارەت بە نوێترین بەرهەمیشم تا ئێستا برِیارم لە ناونیشانەكەی نەداوە. برِواموایە گرنگە لە كوردستان دادوەریی بوونی هەبێت.
لازۆ ئازاد لە ساڵى 2023 دا لەلایەن بەرێوبەرایەتى گشتى رۆشنبیرى و هونەرى سلێمانى خەڵاتى رێزلێنانى پێبەخشراوە.
ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات
رِەنگی شینی ژێر ملی باڵندە، دوای مردنی، دەچێت بۆ كوێ؟
خەونەكانی من كە دەبنە خۆڵەمێش و نایەنە دی، دەچن بۆ كوێ؟
تامی گەرمی دوو زمانی لێكئاڵاو دوای دابران، دەچێت بۆ كوێ؟
هەڵمی هەناسەی دوو دڵدار لە ناو تۆفانی خەوتوودا، دەچێت بۆ كوێ؟
من كە ساڵانێكی زۆر، دووری تۆ نەخۆشی خستبووم،
نزیكیمان دوای ئەو هەموو بریندارییە باری كرد بۆ كوێ؟
ئەو هەموو هیوایە كە لە سنگدا دانە دانە دەترووكان و باڵەكانیان دەكردنەوە،
دوای هەوری تاریك و تەم، چوون بۆ كوێ؟
خەونمان هەبوو،
چیرۆكمان هەبوو،
برینمان هەبوو،
ئەو هەموو شتەی دەكرا بیبەخشین و نەمانبەخشی، بوون بە چی؟
تۆ هەرگیز خەونی خۆتت ناشتووە چونكە نەتزانیوە دەچێت بۆ كوێ؟
برینی خۆتت بە گوڵە ئەرخەوان پێچاوە و پێت وابووە چاك دەبێتەوە؟
دانت بە خۆتدا گرتووە بۆ ئەوەی نەگریت و كەس بە چاوی بەزەیی ساختە سەیرت نەكات؟
بۆ ئەوەی بە دەنگی بەرز نەڵێیت، ئێوە خاشاكن!
بەدەم دوژمنەكانتەوە بە تامی دۆست پێكەنیویت بۆ ئەوەی چەقۆیەك كەمترت لێ بدەن؟
لە دوای ئەڤینی شكستخواردوو، بزمارت لە تابوتی خۆت داوە بە ئومێدی مردن؟
من ئەو رۆژانە دەستم بە دڵی شكاومەوە گرتبوو و رِام دەكرد،
گوێم لێبوو دەیانگووت شێتە.
وەك منداڵ بۆت دەگریام، دەنگم دەرنەدەهات،
وەك توتكە سەگی لاكۆڵان دەنوزامەوە.
چونكە تۆ نەتزانی كە رۆیشتم، ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات،
كە بەجێم هێشتی تۆفانەكەت بە دوامەوە بوو،
بێ ئاورِدانەوەش
تارماییت لە پێشمەوە رِێی دەكرد.
بەڵام دەموویست پێش مردنم،
رِەنگی
شینی
ژێر
ملی
باڵندە
ببینم….
كاتى لەدەستچوو
لەنێوان بینین و گوتندا
چەمكى بینین و گوتن دوو شێوەن لە چۆلایى رەنگى تابلۆ و زمانى بەكارهێنراوى شاعیر! بینین فیكرە، گوتنیش فیكرە، بەڵام ئەوەى بینین و گوتن لێكجیا دەكاتە بۆشاییە (یان پرسى كاتى لەدەستچوو -بۆ كوێ؟)یە، بەو مانایەش لە تابلۆ/ قەسیدەى (ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات)دا بینین و گوتن هەردووكیان پرسیار و بیركردنەوەن لە بۆشایى كاتدا! واتە بیركردنەوە و پرسیارەكانى شاعیر دەكەونە جیاوازى/ بۆشاییەوە! بە دیوەكەى دیكە ئەوە جیاوازى/ بۆشاییە (بینین) و (گوتن) لەیەكجیا دەكاتەوە. ئەوە (شیعرییەت)ە وێنەنێت و گەردەلوولى رووتى زمانەوانى لەیەكجیا دەكاتەوە. دەمەوێ بڵێم ئەو تابلۆ/ قەسیدەیە وەك (زمان) بۆشاییەكان، یان پرس و بیركردنەوەى (بۆ كوێ؟) شیعرییەت دەخەنەوە و وەك (وێنەنێت) جیاوازى راستى گەورەكراوەكان نائومێدى دەنوێنن.
پرس و بیركردنەوەى شاعیر سەر بە دەرەوەیە (دەچن بۆ كوێ؟) سەر بە شیعرییەتە، بەو مانایەش دەرەوە (گەردەلوولێكى رووت)ە و نێوانى گوتن و بینین دەشێوێنێ؟!. (ژیل دۆڵۆز) لە كتێبى (لە دەرەوەى فەلسەفەدا، وەرگێرِانى عەبدولسەلام بنعەبدئەلعالى و عادل حدجامى) دەڵێ: ” نیچە پێچەوانەى فەیلەسوفانى كلاسیك لە رێگاى ناوەوە (نەدەتوایەوە) بۆ ئەوەى دواتر بەرەو دەرەوە خۆى بەیان بكات، بەڵكو فیكر و نووسینەكانى لەسەر پەیوەندییە راستەوخۆییەكانى دەرەوەدا دەچەسپاند. ل4″ بیركردنەوەى كلاسیك بەرەو ناوەوەیە، بەڵام دەرەوە وەك گەردلوولى تەنیا دووانەى بینین و گوتن دەهەژێنێ… لازۆش ئەگەرچى لە رێگاى وێنەنێتەكانەوە راستى گەورەكراوى جیاواز دەكێشێ، بەڵام لە رێگاى پرس و بیركردنەوەى (بۆ كوێ) ئەو وێنەنێتانە دەكەونە دەرەوەى كات و بۆشایى و لە گەردەلوولى رووتى زمانەوانیدا شیعرییەت دەخەنەوە. بەو مانایەش بۆشاییەكانى شیعرییەت، جیاوازییەكان (خوێنەر/ وەرگر) بونیاد دەنێت و راستى گەورەكراویش جیاوازى ئازارەكانى ناوەوە بەرجەستە دەكەن.
دەمەوێ بڵێم لە سەرەتاوە شێوازی پرس و بیركردنەوە و بەها و هەستەكانی شاعیر لە قەسیدە/ تابلۆى (ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات) بەشێوەی هێل و سێبەر و رۆناكى و توخم و رەنگە جیاوازەكانى وێنەنێت ئازارەكان ئاشكرا دەكەن و دواتر وەك گەردەلوولێكى رووتى زمانەوانى لە دەربرِینى گوتنى جیاوازى شیعرییدا خۆیان دەنوێننەوە.
لە زۆرباردا ئەو قەسیدە/ تابلۆ هونەرییە (توانەوەى ناوەكى و بێهودەیى كاتى بەسەرچوو) وەك دەرخەری باری دەروونی/ زمانى (لازۆ)ى شاعیر بەیان دەكەن و بە دیوەكەى دیكەش وەك شێوازی چارەكردنى دەروونى دەكەونەوە و ئاڵۆزی (دەروونی/ زمانى) كەمدەكەنەوە.
ئەو خوێندنەوەیە لە رێگاى گەردەلوولى رووتى گوتنى شیعرى و وێنە بینراوەكانەوە بە دواى ئەو چارە (دەروونی/ زمانی)یەدا ناگەرِێت. بەڵكو هەوڵى بە جێگۆرِكێكردنى شێوەگرتنى گوتنى وێنەیى و بەرهەمهێنانی شیعرییەتنێت دەدات. بە مانایەكى دیكە لە هەوڵى ئەوەدایە كە پێمانبڵێت دەشێ پێچەوانەش راست بێت.
هێزى وێنەنێت، بۆشاییەكانى شیعرییەت
پەیوەندی نێوان كارە هونەرییەكان و سایكۆلۆژیا، هەزاران ساڵ پێش ئێستا بۆ سەردەمی كاتارسیس دەگەرِێتەوە. بەڵام كارپێكردن بە سایكۆلۆژیای هونەر، لە فرۆیدەوە سەری هەڵداوە. لەو خوێندنەوەیەدا بۆ تێگەیشتنى هێزى بینینى وێنە و دەربرِینى گوتنى شیعری پێویستە وەك دۆلۆز جیاوازى لەنێوان (چۆلایى) و (دەرەوە)دا بكەین. چۆلایى هەتا ئێستا شێوەیە. بەڵام دەرەوە هێزەوە و شێوەى نییە. دەرەوە لە مەسافەكان پێكهاتووە، بەڵام چۆلایى بەیەكەوەبوون دەگەیەنێت. ئەگەر ئەو قسەیەى دۆلۆز تەرجەمەى (ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات) بكەین، ئەوە لەبەرانبەر وێنەنێتەكاندا جیاوازى رِاستی گەورەكراوى ناوەوە دەبینین، لە بەرانبەر گەردەلوولى رووتى زمانەوانى بێ شێوەیى شیعرییەت دیارە.
بەڵام دەبێ ئەو راستییەش بڵێین كە وێرِاى جیاوازییەكانى نێوان رِاستی گەورەكراو و شیعرییەت، وێرِاى جیاوازییەكانى نێوان شێوەى هونەرى و هێزى هونەرى… بەشێكى گەورەى ئەو (تابلۆ/ قەسیدە)یە، جوانییەكان و نائومێدییەكانى ناوەوە بەرِێوەى دەبات. بەڵام بیركردنەوە و پرسیارى شیعرییەت و دەرەوە ئەوەیە، ئایا ئەو نائومێدى و ئاوات و جوانییانە بەرەو كوێمان دەبەن؟ یەكەمیان هێزى جیاوازى (بینین) فەراهەم دەكات و دووەمیان (بۆشایى) جیاوازى شیعرییەت! ئەوەش جێگۆرِكێكردنى گوتنى وێنەى شیعرییە بۆ بەرهەمهێنانی شیعرییەتنێت
بۆشاییەكان شێوەیان نییە، لە مەسافە زمانەوانییەكان پێكهاتوون. بەڵام چۆلایى لە بەیەكەوەبوونى هێل و رەگەز و رەنگەكان پێكهاتوون و شێوە بونیاد دەنێن. ئەو خوێندنەوەیە بۆ بەیەكەوەگونجاندنى هەر دوو بارەكە چەمكى پێكەوەسازان پێشنیار دەكات، چونكە ناشێ شێوەى جوانییەكان و توانەوەى هێل و سێبەر و رەنگەكانى ناوەوەى (بینین)، وەك پەناگایەك بۆ هێزى دەرەوە و گەردەلوولى زمانەوانى و بۆشایى شیعرییەتى دەربرِینى (گوتن) فەرامۆش بكەین!
بێگومان لەنێوان شێوە و هێل و سێبەر و رۆناكى و توخم و رەنگەكانى بینین و بۆشاییەكانى شیعرییەت (خوێنەر/ وەرگر) دەپرسێ مەبەستى ئەو (تابلۆ/ قەسیدە)یە چییە؟
لێرەدا دەتوانین بەبێ بیركردنەوە بڵێین ئەوەى لەو (تابلۆ/ قەسیدە)یە روو دەدات، پرسى زمانەوانى نییە، بەڵكو توانەوەى ناوەوە شاعیرە لە كاتى لەدەستچوودا! جوانییەكان لەنێوان ئەو هێل و توخم و رەگەز و رەنگ و خاڵانە بەرەو كوێ دەچن؟ ئایا لە تاریكى، لە شێوە و بەشە جیاوازەكانى كاتى لەدەستچووى ئەو (تابلۆ/ قەسیدە) هونەرییەدا دەتوانین هەستى دڵتەنگى و جێكەوتەى وێرانەیى و ئاماژە و رەمزەكانى شاعیر بۆ (خوێنەر/ وەرگر)ى شیعرییەت بگوازنەوە؟!
گوتمان توانەوە و هێزى وێنەى ناوەكى، لە چەمكى بینیندا شێوە ناگرن، ئەگەرچى پەیوەندى راستەوخۆى گەردەلوولى رووتى زمانەوانى گوتن دەهەژێنێت و شیعرییەت بۆ (خوێنە/ وەرگر) دەخاتەوە. بەڵام لەو (تابلۆ/ قەسیدە)یە (خوێنە/ وەرگر) لەسەر ماناى مانا وەستاوە. لەسەر ماناى (بینین)ى وێنەنێت لە دەربرِینى گەردەلوولى زمانەوانى شیعرییەتدا، واتە لەسەر ماناى تابلۆ لە پەیامى شاعیردا…
كەواتە زۆر شت هەیە (خوێنە/ وەرگر) بەرەو لێكدانەوە و شیكردنەوە بەرێت، بەڵام ئەوەى (خوێنە/ وەرگر) دەیەوێت زانیارى و لێكدانەوە لە بارەى شێوە و هێل و سێبەر و رۆناكى و توخم و رەنگى ناوەوەى شاعیر نییە، بەڵكو لە بارەى سەیرورەى زمان و شیعرییەتە. كەواتە (خوێنەر/ وەرگر) پێكهاتەى بینینى نیگارەكان (پرسى جوانییەكان بەرەو كوێ و نەگەرِانەوەى كات) بەجێدەهێڵێ و بەدواى دۆزینەوەى بۆشاییەكانەوەیە، بە دواى لادان و تێكشكانە زمانەوانییەكانەوەیە…
بەڵام ئایا كردەى پێكەوەسازانى وێنە و زمان، پرس و بیركردنەوە و دەرەوە و ناوەوە، كردەى بەیەكگەیشتنى بۆشایى زمانەوانى و شیعرییەتە؟ ئایا هیچ پرس و بیركردنەوەیەك لە دەرەوەى بەیەكگەیشتنەوە هەیە؟ ئایا شیعرییەت لە پێكەوەسازاندایە؟
بە برِواى ئەو خوێندنەوەیە راوكردنى جوانییەكانى كاتى لەدەستچوو برەو بە دارِشتنەوەى شیعرییەت لە گەردەلوولى رووتى زمانەوانیدا دەدەن. لەسەر ئەو بنەمایەش ئەگەر پێوانەكانى جوانى پەیوەست بێ بە بوێرى و ئازادى (راستی گەورەكراوەكان) شاعیرەوە. ئەوە گواستنەوەى هێزى بینین بۆ شێوەگرتنى شیعرییەت، گواستنەوەى كۆتاییەكانى كاتە بۆ نەگەرِانەوە…
پرس و بیركردنەوەى بینین بۆ پرس و بیركردنەوەى گوتن، جەختكردنەوەیە لەسەر تاكگەرایى و ئازادى و گفتوگۆ بەو مانایەى كە تاك لە دەرەوەى ملكەچییەوەیە و سەر بۆ دانوستاندن و نائومێدى ناوەوە شۆرِ ناكات، بەو مانایەى كە تاك لە دەرەوەى كات مل بۆ گەرِانەوە كەچ ناكات! بەڵام ئایا ئەو جۆرە لە دەرچوون لە پەیوەندییەكان، ئەو جۆرە لە دەرچوون لە ناوەوە و لە جوانییەكان و ئاواتەكان بە راستى بەرەو مردنمان دەبەن؟ یان ئایا گەردەلوولى رووتى گفتوگۆى زمانەوانى (كات و سەیرورە)ى گفتوگۆ بەرامبەر عەقڵى بینین (مردن و نەگەرِانەوە)ى دانوستاندن دەبێتەوە؟!.
لە دەرەوەى بینین و گوتن، لە دەرەوەى بەسەرچوونى كات و نەگەرِانەوەدا، شیعرییەتى زمانەوانى، جۆرێك لە پەیوەندى ئابورى و هاوگونجان و پێكگەیشتنى وێنەنێتەكان بە شێوەیەكى جیاوازى دیكەوە (راستی گەورەكراوەكان) دەسازێنێ! واتە ئەو كوشتنەى (كات) وەك چۆن گەردەلوولى رووتى گفتوگۆى زمانەوانى بانگەشە دەكات، لە بینین و دانوستاندن رزگارى نەبووە و دوور نەكەوتۆتەوە، تەنها بۆ دووركەوتنەوە نەبێ! راستە شیعرییەت و چێژ بەجێدەهێنێ، بەڵام كاتى بێكۆتایى، گەرِانەوە بەجێناهێلێ. بە كورتى ئیشكردنى گەردەلوولى رووتى زمانەوانى، ئیشكردنە لەو شوێنانەى وێنەنێتەكان ناتوانن پەیوەندییەكانیان ئاشكرا بكەن.
كەواتە بیركردنەوە و پرسى بوونگەرایى وێنەنێتەكان رووبەرووى كاتى بەسەرچوو دەبنەوە. كاتى بەسەرچوو پێویستى بە بوێرى و ئازایەتى هەیە، بەڵام شیعرییەت بۆشاییە، بۆشاییش جیاوازییەكان دەخەمڵێنێ! جیاوازییەكان لە كاتكوشتنى شاعیردا پەیوەندى بە نەگەرِانەوەى گەردەلوولى سەیرورەى زمانەوانییەوە دەكەن.
هاوگونجان
لەیەككۆبوونەوە و شێواندنى توخمەكان
لەنێوان هونەرى وێنەكێشانى كلاسیكى و هونەرى (نێت)دا، لەنێوان شێواندنی توخمەكان و تەكنیكى لەیەككۆبوونەوەدا، لەنێوان بەرەو كوێى كۆتاییەكان و نەگەرِانەوەى بێكۆتاییدا… كاری بەرهەمهاتووى شاعیر لەرِووی (توانەوەى ناوەكى) سۆزداریەوە كاریگەرى لەسەر (وەرگر/خوێنەر)ى گشتى دروست دەكات. بەڵام كاری بەرهەمهاتوو لەرِووی (هێزى دەرەكى) باس لە توانای وەرگرتن و تێگەیشتنى (وەرگر/خوێنەر)ى تایبەت و بەخششەكانى دەكات.
لێرەوە جیاكاری وێنەنێتى هونەرى دەبێتە بنەماى گەردەلوولى رووتى زمانەوانى، بە پێچەوانەشەوە راستە! بە هەردوو باردا كاتى لەدەستچوو گۆرِانكارى و سەیرورە دەنێتەوە. دواجار دەبێ بزانین كە خاڵی هاوشێوەی نێوان وێنەنێت و گەردەلوولى رووتى زمانەوانى جگە لە ژیانی شاعیر شتێكى دیكە نییە، واتە درووستكردنى هەستێكی مانادار نییە، بۆ رِووداو و فینۆمینەكان، بەڵكو هەموو ئەوانە ژیانى تایبەتى شاعیرە. دواجار ئەوە ژیانى تایبەتى شاعیرە لەسەر هاوگونجانى وێنە و زمان بەردەوامى بەخۆى دەدات.
پەیوەندى لەیەككۆبوونەوە و شێواندنى توخمەكان، پەیوەندى هونەرى كلاسیك و هونەرى وێنەنێت، لە پەیوەندى نێوان بلیمەتى و شێتى دەكات، بلیمەتى لە لەیەككۆبوونەوەى مەعریفەدا، رێكییە! شێتى شێواندنى توخمەكان و دووبارە بونیادنانەوەى نارِێكییە. رێكى بەرەو پرسى بێكۆتایى وەستاوە، نارِێكى بەرەو پرسى بۆشایى و سەیرورەى بەردەوام هەنگاو دەنێت.
كاتى بەسەرچوو لە (ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات) هاتۆتە دەرێ و لە زۆر شوێندا بەسەر بێكۆتاییدا سەركەوتووە! لاى لازۆ مردن و زیندەگى لە حاڵەتى بەردەوامى جەنگدان. كاتى بەسەرچووى ناوەوە پەیوەندى بە گەردەلوولى رووتى زمانەوانیدا نییە، كە گەردەلوولى رووتى زمانەوانى لە سەیرورەدا بێ، كاتى بەسەرچووى ناوەوە لێرە نییە، كە بلیمەتى لێرەیە شێتى لێرە نییە. بەمجۆرە داهێنان سەیرورەیە و لە خزمەتى گۆرِاندایە. بەڵام وەك چۆن ناتوانین سەیرورە و گۆرِان لێكجیا بكەینەوە، بە هەمان شێوە ناتوانین ناوەوە و دەرەوەى شاعیر لێكجیا بكەینەوە!؟
داهێنان دۆزینەوەى بونیادى گۆرِانكارییە و لەسەر بیركردنەوە و پرسى سەیرورە، بەردەوامى بەخۆى دەدات، هێزێكە لە دەرەوەدا شێوەى نییە و لە ناوەوە شێوە دەگرێ، هێزێكە لەگەڵ ئاشكرابوونى وزەیەكى دیكەى خەونەكان دەجوولێ، هەرگیز لەو شوێنەوە دەست پێناكاتەوە كە ئازارەكانى ناخى وێرانەى شاعیرى تێدا دوایین وێنەى گەورەكراو دەگرێت، بەڵكو لەو شوێنەوە دەست پێدەكاتەوە كە زمانى شیعرى شێوە دەگرێ. بیركردنەوە و پرسى وێرانەیى ناوەوەى شاعیر بەردەوام خۆى دووبارە دەكاتەوە، بەڵام بیركردنەوە و پرسى شیعرییەت لە سەیرورەدایە. شیعرییەت كاتێك دەست پێدەكات، كە كۆمەڵەى جیاواز جیاوازى وێرانەیى ناوەوەى شاعیر دەتوانن بە هۆى لە یەكجیابوونەوەى خەمەكان لە یەكتر نزیك بكەونەوە و هاوگونجان بنوێنن.
تێكەڵكردنى رەنگى شین و باڵندەى ئازاد
لە توانەوەى رەگەزەكان و دانوستانى رەنگەكانى ناوەوەدا (رەنگى شین) زاڵ دەبێت و شین كەشێكى ماتەمینى درووست دەكات، بەڵام لە گەردەلوولى رووتى زمانەوانى دەرەوەدا (باڵندەى ئازاد) باڵ دەگرێ و بۆشایى شیعرییەت دەنوێنێ و دەرگا لە خەونێكى رەنگاو و رەنگ و چێژئامێز و ئازاد دەكاتەوە.
رِەنگی شینی ژێر ملی باڵندە، دوای مردنی، دەچێت بۆ كوێ؟
خەونەكانی من كە دەبنە خۆڵەمێش و نایەنە دی، دەچن بۆ كوێ؟
(گفتوگۆ)ى نێوان رەنگى شین و باڵندەى ئازاد لەبەرجەستەكردنى پرسى دەچێت بۆ كوێ، بوونى دوو هەڵبژاردن دەخەنە روو، بێ ئەوەى هیچییان ببنە سێنتەرى مەبەست! ئەگەر سەرچاوەى رەنگى شین بۆ حیكایەتێكى ناوەكى و دانوستان بگەرِێتەوە، ئەوە باڵندە ئازادە لەوەى كە چەند پابەندى پرسى ئەو حیكایەتە ناوەكییە دەبێت، ئەو ئازادییە، شیعریەتێك دەسازێنێ، كە (خوێنەر/ وەرگر) لە دەرەوە و لە رێى گفتوگۆدا پێى دەگات، لێرەدا دەمەوێ جیاوازى نێوان چەمكى گێرِانەوە و چەمكى شیعرییەت، بە دانوستان و گفتوگۆ (كە پێشتر لە هونەرى وێنەنێت و هونەرى كلاسیكى بەیانم كردن) بچوێنم!
كەواتە ئەگەر شێوازى گێرِانەوەى ئازارە ناوەكییەكان، ئەگەر تەكنیكى (لەیەككۆبوونەوە)ى گێرِانەوەكان، دانوستاندن بەجێبهێلێ و لەگەڵ وێنەنێت و واقیعی میتافۆرِى و گفتوگۆ بنێتەوە، ئەوە گوتراوى شیعرى زمانى كاتى لەدەستچوو بەرەو بۆشایى دەكاتەوە و گەردەلوولى رووتى زمانەوانى بونیاد دەنێت، گەردەلوولى رووتى زمانەوانى وەك رووداو بیركردنەوەى ئەویدیكەى (خوێنەر/ وەرگر) لەگەڵ خۆى دەكاتەوە! لێرەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەى كە زمانى ئەو شیعرە زمانێكى هاوگونجاو و كراوەیە، زمانى كراوەش شیعرى واڵاى لێدەكەوێتەوە.
خەونمان هەبوو،
چیرۆكمان هەبوو،
برینمان هەبوو،
بینراوى خەون لەسەر بنەماى گێرِانەوەى ناوەكیدا هەوڵى ورِووژاندنى سۆزدارى و پرسى رابردووى هەڵگرتووە، لەسەر بنەماى زمانى كراوە و شیعرى واڵا، كاتى لەدەستچوو و بۆشاییەكانى زمانەوانى رەنگ دەكات. بە دیوەكەى دیكە وەك چۆن لەسەر بنەماى گێرِانەوە نیازى دانوستانى هەیە، بە هەمان شێوە دەشێ لەسەر بنەماى زمانى شیعرى قابیلى گفتوگۆكردن بێت.
گوتمان بینین فیكرە، گوتنیش فیكرە، بەڵام ئەوەى بینین و گوتن لێكجیا دەكاتە (پرسى ئازادى -بۆ كوێ؟) و (كاتى لەدەستچوو-بۆ كوێ؟)یە، پرسى ئازادى ئێستاییە و كاتى بەسەرچوو دەكەوێتە رابردووەوە. ئەوەى بینین و گوتن لێكجیا دەكاتە، جیاوازى نێوان لەیەككۆبوونەوە و جیاوازییە، جیاوازى نێوان ناوەوە و دەرەوەیە… ئەو جیاوازییانە لە كاتكوشتنى شاعیردا پەیوەندى بە نەگەرِانەوەى گەردەلوولى سەیرورەى زمانەوانییەوە دەكەن.
من ئەو رۆژانە دەستم بە دڵی شكاومەوە گرتبوو و رِام دەكرد،
گوێم لێبوو دەیانگووت شێتە.
وەك منداڵ بۆت دەگریام، دەنگم دەرنەدەهات،
وەك توتكە سەگی لاكۆڵان دەنوزامەوە.
گوتمان توانەوە و هێزى وێنەى ناوەكى، لە چەمكى بینیندا شێوە ناگرن، ئەگەرچى پەیوەندى راستەوخۆى گەردەلوولى رووتى زمانەوانى گوتن دەهەژێنێت و شیعرییەت دەنێتەوە، بەڵام لە دێرەكانى پێشتر گوتمان كاتێ گەردەلوولى رووتى زمانەوانى لە سەیرورەدا بێ، كاتى بەسەرچووى ناوەوە لێرە نییە، چونكە داهێنان لە سەیرورە و لە گۆرِانى بەردەوامدایە. داهێنانى ئەو تابلۆ/ قەسیدەیە ئیش لە هەستى دڵتەنگى و جێكەوتەى وێرانەیى ناوەوە دەكات، كە وێنەنێتەكان وەك میتافۆرِ پەیوەندییە جیاوازەكانیان ئاشكرا دەكەن، وەك ئەوەى بڵێ من سەر بە نەوەیەكم كە رابردوو هیلاكى كردووە، بەڵام شیعرییەت لەسەر وێرانەیى دەروون نەوەستاوە، بەڵكو بە هۆى گەردەلوولى رووتى زمانەوانى دەجولێ و ناوەوە دەخاتە هەژانەوە. شیعرییەت، وەك كەسێكی تر قسان دەكات، نەك وەك شاعیر و وێنەنێتەكان، وەك بۆشایى خۆى دەنوێنێ، نەك وەك جێكەوتەى خودى. بۆشایى شیعرییەت فۆرِمێكی تایبەتە و بەشەكییە لە رِێگای ئەویدیكەى نادیارەوە دەدوێت، نەك دیار.
تابلۆ/ قەسیدەى (ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات) هەم تاكە كەس جێدەهێلێ و هەم لە خود دەترازێ، لە كلاسیكدا تاكە كەس لەگەڵ بووندا تەریب و درێژ دەبێتەوە و لە جیهانی رِۆمانتیكدا ئەوە خود بوو قسەی دەكرد. بەڵام لەو خوێندنەوەیەدا تابلۆ/ قەسیدەى (ئاگرەكەت لەگەڵمدا هات) بەتەواوەتی لە تاكە كەس و خود جیاوازە. چونكە وەك تابلۆ لەگەڵ لەیەككۆبوونەوە و تەكنیكى دووبارەكردنەوە و شێواندنی هێل و رەگەز و توخمەكان لەگەڵ نواندنەوە درێژ بۆوە و بەپاڵ نواندنەوە لە وێنەى دیجیتاڵى خۆى نمایش دەكاتەوە. دواتریش تەماشاكردنى وەك قەسیدەیەكى زمانەوانى رووت هەموو ئەوانە تێدەپەرِێنێت. ئەمەیش هەروا سادە و بە هۆی هێزە نادیارەكانەوە نییە. بەڵكو بە هۆى گەردەلوولى رووتى زمانەوانى و سەیرورە و گۆرِانى بەردەوامییەوەیە، بە هۆى بیركردنەوەى جیاواز و هەمەرِەنگى و ئەرزش دانانە بۆ هەمووانە…
واتە دواى ئەوەى لەو خوێندنەوەیەدا (یەككۆبوونەوە)ى ئازارەكانمان نووساند بە جیاوازى وێنەنێتەكانەوە، ئینجا جیاوازى تاكە كەس و خودمان تێپەرِاند، لەوێوە لە جیاوازى راستییە گەورەكراوەكانى وێنەنێت، گەردەلوولى رووتى زمانى هەڵدەكا و نوێنەرایەتى بۆشایى شیعرییەت و سەیرورە و شیعرییەت دەكات.
بەڵام دەموویست پێش مردنم،
رِەنگی
شینی
ژێر
ملی
باڵندە
ببینم….
هەولێر 27/6/2024
