مەحمود هۆمەر: بەدرێژایی مێژووی كورد و نووسینی كوردیش ئەوەندەی ئەو ماوەیە زمانی كوردی ئەتك نەكراوە
ئامادەکردن غازی حەسەن/ تایبەت بە ماڵپەڕی دیاسپۆرا
لەبارەی زمان و کێشە و ئاستەنەگاکانی بەردەم ئەم پرۆسەیە کە هەندێک بە ناسنامە و هەندێکیش بە خودی نەتەوەی دەزانن، زمانی کوردی لەبەر ئەوەی دەوڵەتی نییە، لە بەردەم ژمارەیەک ئەگەر و کێشە و لەهەمان کاتدا بەروپێشڤەچوونیشە.
(مەحمود هۆمەر) لەم گۆسە نیگایەی زمان کاریگەریی لەسەر بیرکردنەوە و کار و کاردانەوەی مرۆڤ و کۆمەڵگەش هەیە، وەڵامی پرسیارەکانی داینەوە وبەم شێوەیە ئاخاوت:
یەکەم: پێتان وایە زمانی کوردی و پاراستنی زمانی کوردی پێش ڕاپەڕینی ١٩٩١ پتر بایەخی پێ دەدرا و وەکو دۆزێکی نەتەوەیی و فکری سەیر دەکرا، یان دوای ئەم ڕووداوە مێژووییەی کە بووە هۆکار بۆ گۆڕانکاریی لە زۆر بواردا؟
ـ من پێموایە زمانی كوردی لەپێش راپەڕینی بەهاری 1991 لە دۆخێكی زۆر باشتردا بوو، وەك لە ئێستا! ڕاستە سانسۆری ڕژێمی گۆڕبەگۆڕی بەعس لەسەر كتێب و گۆڤارەكان زۆر توندبوو، كتێب دەردەچوون، بەڵام كەم و پوخت بوون. كۆمەڵێك گۆڤاری زۆر باشی وەك( گۆڤاری وەرزیی كۆڕی زانیاری كورد، بەیان، رۆشنبیری نوێ، كاروان، ڕەنگین و ڕەنجی كرێكار….هتد) دەردەچوون، ئەمە جگە لە كۆمەڵێك گۆڤار و ڕۆژنامە كە لەشاخ و لەلایەن دەزگای ڕاگەیاندنی حیزبەكانەوە مانگانە دەردەچوون، كە هەر كەسێك بەچاوێكی بەراوردكارییەوە لێیان بڕوانێ بۆی دەردەكەوێ زۆر لەو گۆڤارانە بەهێزتر بوون، كە ئێستا لەو كەشە ئازادەدا دەردەچن، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە بایەخی زیاتریش بەزمانی كوردی دراوە. لەلایەكی ترەوە كێشەی زمانی ئاخاوتنیشمان هەیە، كە ئەو كاتە نەمانبوو.
ئەمەیان لەمەڕ نووسینەوە و لەمەڕ ئاخاوتنیشەوە، ئێستا بەهەزاران كرێكاری بەنگلادشی و سینگالی و هیندی و خێزانی عەرەب لەناو شارەكانی كوردستان و بەتایبەتیش پایتەختی هەولێر نیشتەجێن، زۆر لە سینیگالی و بەنگلادشی و هیندییەكان فێری كوردی بوون و بەزمانی كوردی مامەڵەی رۆژانەیان ڕایی دەكەن، بەڵام هیچ كام لەو عەرەبانەی لە كوردستانن فێری كوردی نەبوون.
من پێموایە زمانی كوردی لەپێش راپەڕینی بەهاری 1991 لە دۆخێكی زۆر باشتردا بوو
ئەگەر چوار كورد و عەرەبێك لە شوێنێك دانیشن، لەبەرخاتری ئەو عەرەبە هەر چوار كوردەكە ئامادەن بە عەرەبی قسان بكەن، بەڵام بە عەرەبەكە ناڵێن فێری كوردی بە تا لێمان حاڵی بی.
دووەم: زانکۆکان هەمیشە کاریگەرییان لەسەر پرۆسەی زمان و ئینجا لێکۆڵینەوەی زانستی لەبواری زمانەوانی و پەرەپێدانی تواناکان و پێگەیاندنی کەسانی پسپۆر و شارەزا هەیە، ئایا لە دوای ڕووخانی ٢٠٠٣ و بەتایبەتیش لەم ساڵانەی دوایدا زانکۆکان لەم بوارەدا کاریگەرییان زیادی کردووە، یان شایانی ئەوەن ڕەخنەیان لێ بگیرێت، لەهەردوو دۆخدا بۆچی؟
ـ ڕۆڵی زانكۆكان لە كوردستان نەك هەر لەئاستی پێویستدا نەبووە و نییە. بەڵكو ڕۆڵی خراپیشیان بینیوە! بە درێژایی مێژووی كورد هێنده‌ی ئەو ماوەیە، واتا لە ماوەی ئەو بیست ساڵەدا كورد دكتۆر و پرۆفیسۆر و پیتۆڵی لێ هەڵنەكەوتووە، بەڵام بەدرێژایی مێژووی كورد و نووسینی كوردیش ئەوەندەی ئەو ماوەیە زمانی كوردی ئەتك نەكراوە. دەرچوویەكی بەشی زمانی كوردی لە رۆژنامە یان گۆڤار یان كەناڵێك دادەمەزرێ و دەنووسێ بەشێوەیەك دەنووسێ دەڵێی كەسێكی غەیرە كوردە و فێری كوردی بووە. چ ڕەوای هەقە دەرچوویەكی بەشی كوردی زانكۆیەكی كوردستان بە جوانووی ئەسپ بڵێ (بەچكە ئەسپ) بە گوێرەكە، گۆلك بڵێ (بەچكەی مانگا) و… هتد. یان وشەی مردن بۆ سەگ بەكار بێنێ و بە (ماین) بڵێ (مێیە ئەسپ) یان لە داڕشتنی ڕستەیەكدا دەمەكانی فەرمان نەناسێ.
ڕۆڵی زانكۆكان لە كوردستان نەك هەر لەئاستی پێویستدا نەبووە و نییە. بەڵكو ڕۆڵی خراپیشیان بینیوە!
كێشەكە ئەوەیە هەر ئەو دەرچوانەی زانكۆ وەك پسپۆر و شارەزا لە شوێنی هەستیاری وەك وەزارەتی پەروەردە دەست بەكار دەبن، ئاخر ئەوەی بەشی پڕۆگرامەكانی وەزارەتی پەروەردە لەسەر دەستی ئەو ئەكادیمیانە بەزمانی كوردییان كردووە، با بەدەواری شڕی نەكردووە.
سێیەم: ڕاگەیاندن و پەروەردە دوو بواری یەکجار گرنگن، یەکەمیان زمان بەکار دەهێنێت و کاریگەریی لەسەر گەشەکردن، یان شێواندنی زمان و هەتا عەقڵ و شێوازی ئاخاوتنی ئاسایی خەڵکیش هەیە، پەروەردەش بەهەمان شێوە، دەتوانێت نەوە دوای نەوە لەڕێگەی زمان و چۆنیەتی بەکارهێنانی زمان دروست بکات، ئەگەر سەیر بکەین، لەم ساڵانەی دوایدا لەژێر کاریگەریی زمانی پەروەردە و ڕاگەیاندن منداڵان و هەتا کەسانی هەرزەکار و بەتەمەنیش هەندێک زاراوە و دەستەواژە بەکار دەهێنن، کە پێویستیان بە وردبینی دەبێت، ئێوە پێتان وایە ئەمە چۆن دەبێت؟
وەزارەتی خوێندنی باڵا و پەروەردە كتێبی (خوێندنی كوردی) پۆلی یەكەمی بنەڕەتییان كردە جێگرەوەی كتێبی ئەلف و بێی مامۆستا باڵداری نەمر. باوەڕ بكەن لەو كتێبە تازەدا زمانی كوردییان وەك داری چاكیی لێكردووە، شتی وا سەیر و سەمەرە و هەڵەیان تێدا نووسیوە سەرسامت دەكات
ـ ڕاستە ڕاگەیاندن و پەروەردە دوو بواری یەكجار گرینگن، بەڵام لەهەمان كاتدا ئەگەر بەباشی ڕۆڵی خۆیان نەبینن و بەرانبەر بە زمان و نەتەوەكەیان هەست بە بەرپرسیارێتی نەكەن دوو بواری ئێجگار مەترسیداریشن. بە بڕوای من لە دۆخی ئێستای كوردستاندا ڕۆڵە مەترسیدارەكە دەبینن. ڕۆژانە لە ڕاگەیاندنەكانەوە گوێمان لە دەربڕینی ڕستە و وشە بێ سەرو بەرەو هەڵەكان دەبێ، پێویست ناكا زۆری لەسەر بڵێین.
من وەك كادرێكی پەروەردەیی پێموایە پەروەردە شادەمار و بڕبڕەی پشتی زمانەكەیە. ئەوەی ئێستاش بەسەر زمانەكەمان هاتووە و دێ پەروەردە و كادرانی پەروەردەیی لێی بەرپرسیارن. هەر بۆ نموونە باسی كتێبەكەی مامۆستا ئیبراهیم ئەمین باڵدار بكەین، كە زیاتر لەنیو سەدە مەڵاشووی زمانی كۆرپەی منداڵانی كوردی پێ هەڵدرایەوە. گوایە نوێگەری كراوە و كورد گوتەنی (نوێ هاتن كۆن خەڵاتن) بە هەوڵ و تێكۆشانی لیژنەیەكی نۆزدە كەسیی لەهەردوو وەزارەتی خوێندنی باڵا و پەروەردە كتێبی (خوێندنی كوردی) پۆلی یەكەمی بنەڕەتییان كردە جێگرەوەی كتێبی ئەلف و بێی مامۆستا باڵداری نەمر. باوەڕ بكەن لەو كتێبە تازەدا زمانی كوردییان وەك داری چاكیی لێكردووە، شتی وا سەیر و سەمەرە و هەڵەیان تێدا نووسیوە سەرسامت دەكات. لە هەمووی سەیرتر بەبێ هیچ دراسەكردنێك هاتوون پێتێكی زمانی كوردییان فڕێداوە. بزوێنی (وو) ئەو بەڕێزانە بیریان لەوە نەكردۆتەوە كە كۆمەڵێك وشەمان هەیە ئەگەر بە(وو) نەنووسرێن ماناكانیان دەگۆڕێ.
زمانی قسەكردنی مامۆستایانیش بۆخۆی مەترسییەكە. ڕۆژێك لە یەكێك لە پۆلەكان داوام لە قوتابییەكانم كرد یەكێك راستەیەكم بداتێ. كەس نەیگوت ڕاستەم پێیە. چووم لە ژووری مامۆستایان ڕاستەم هێنا، چەند قوتابییەك گوتیان مامۆستا ئێمەش (مەستەرە) مان پێیە، بەڵام تۆ ناوێكی ترت گوت.
كاتێكیش بە منداڵەكانم دەگوت (ئافەرین) یەكێ لە قوتابییەكان گوتی:
ـ مامۆستا بۆچی تۆش وەك مامۆستاكانی تر بە كوردی ناڵێی (عافیە)؟
چوارەم: پرۆسەی وەرگێران لەم ساڵانەی دوای لەبەر ژمارەیەک هۆکار وا دادەنرێت، زمانی کوردی شێواندووە، یان کەوتۆتە ژێر کاریگەریی زمانی بیانی، ئێوە ڕاتان چییە؟
ـ من پێموایە ئەوەی ئەو بەڵایەی بەسەر زمانی كوردیی هێناوە پرۆسەی وەرگێڕان نییە و بەپێچەوانەوە وەرگێڕ و چیرۆكنووس و شاعیران لاباریان بۆ ڕاگرتووە و دەیان و سەدان وشەی ڕەسەنیشیان لەفەوتان ڕزگار كردووە. ئەوەی زیاتر كاریگەریی نەرێنی كردووە بەكارهێنانی هەندێ وشەی داتاشراوە ئەمەش تەنها لەژێر كاریگەریی ئەو ڕایەدا كە دەبێ نووسەر یان وەرگێڕ زمانێكی پووخت و خاوێنی بەدەر لەهیچ وشەیەكی بێگانە، بنووسێ.
دەبێ ئەوەش بزانین زمانی كوردی زمانێكی دەوڵەمەندە و بە ئاسانی زاراوەی تێدا دروست دەكرێ، بۆ نموونە(زانی، ناسی، خوازی و گەری) لە بەرانبەر (لۆژیا) هەیە
پێنجەم: کەسانێک بۆ ئەوەی نیشانی بدەن بەکارهێنانی دەستەواژەی ئینگلیزیی و زمانی دیکە لەکاتی ئاخاوتن، یان نووسینی هەواڵ و وەرگێران لە نێو دەقی گوتراو، یان نووسراودا، پێتان وایە ئەمە دەبێتە هۆکار بۆ ئەوەی کەسایەتی ئەو کەسانە بە گەورە و لێوەشاوە دەربخرێت، ئایا ئەم جۆرە بیرکردنەوە و بەکارهێنانە لەنێو زماندا ڕەوایە، یان لە کردەوەدا دەبێتە مایەی نەخۆشخستنی زمان و کوشتنی خودی زمانەکە؟
ـ پەندێكی كوردی هەیە دەڵێ (هەموو شتێك بەخوێ و خوێش بە ئەندازە) واتا هەموو خواردنێك پێویستی بەخوێ هەیە، بەڵام ئەگەر خوێ لە ئەندازەی خۆی تێپەڕی بە كەڵكی خواردن نامێنێ. ئەمەش بۆ ئەو پرسیارەی بەڕێزتان دروستە. واتا ناشێ ئێمە بڵێین دەبێ زمانی كوردی قەتیس بمێنێ و نابێ وشە بخوازێ، كۆمەڵێك وشەو دەستەواژە هەنە ناشێ بكوردێنرێن، بۆ نموونە ئامێرە كارەباییەكان (تەلەفزیۆن، رادیۆ، تەلەفۆن، مۆبایل، كۆمپیوتەر، ئەنتەرنێت و كەناڵ و تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان … و هتد، بەهەمان شێوەش ناشێ پێمان شەرم بێ لایك و كۆمێنت و سێرچ و تایپ، ئاسانسۆر، كلیك، كۆپی، كێبڵ، ئیمەیل و پارككردن و دەیان وشەی بیانی تر بەكار بێنین، ئەگەر وابیر بكەینەوە دوادەكەوین و خزمەتی زمانەكەمان ناكەین. بە هەمان شێوە بۆ زمانی عەرەبیش راستە، ئێمە لەگەڵ ئەوان بە زۆر بێ یان بەخوایشت خراوینەتە نێو چوار چێوەی دەوڵەتێكەوە و ئاینی هاوبەش پەیڕەوی دەكەین، زەكات و حەج و عومرە و دەیانی ترمان وەرگرتوون و موڵكی خۆمانن، بەڵام ژیرانە نییە بەنوێژ بڵێین سەڵات و بە رۆژوو بڵێین سیام و … هتد چونكە خۆمان وشەی رەسەنمان بۆ ئەمانە هەیە و ئەوانەش كە نیمانن دەبێ بەكاریان بێنین و بە موڵكی خۆشمانیان بزانین، كاریگەری خرابیش ناكەنە سەر زمانەكە بەڵكو دەوڵەمەندتری دەكەن.
دەبێ ئەوەش بزانین زمانی كوردی زمانێكی دەوڵەمەندە و بە ئاسانی زاراوەی تێدا دروست دەكرێ، بۆ نموونە(زانی، ناسی، خوازی و گەری) لە بەرانبەر (لۆژیا) هەیە.
شەشەم: کاریگەریی ناوونیشانی شوێنە گشتییەکان بە زمان و نووسینی بیانی چ کاریگەرییەکی دەروونی و ئەخلاقی لەسەر ئاسایشی نەتەوە و زمان دروست دەکات؟
ـ ئەمەشیان بێ كاریگەریی نییە، زیاتر كاریگەریی دەروونی دروستكردووە! بەباوەڕی من ئەوە تەنها گوزارشت لەبەگەورەتر زانینی ئەوانی تر و خۆ بەبچووك زانینە. ئەمەشیان پەتایەكە و بەدرێژایی مێژوو لەملمان نەبۆتەوە و پێموایە بەو نزیكانەش لەكۆڵمان نابێتەوە. پەتای (دەردە كورد: خۆ بەكەمزانین!)
حەوتەم: پێتان وایە زمانی ستاندارد، یان زمانێکی یەکگرتوو لە نووسیندا، کاریگەریی لەسەر دروستکردن و پاراستن و پەرەپێدانی بنەماکانی نەتەوە دەبێت، یان بەپێچەوانە دروستبوونی نەتەوە شتێکی جیاوازە و هیچ پەیوەندیی بە زمانەوە نییە؟.
ـ نەتەوەی زۆر لە دونیادا هەبوون، كە زمانی سەربەخۆی خۆیان هەبووە، كاتێ لەلایەن گەلانی دیكەوە ژێردەستكراون، زمانەكەشیان فەرامۆشكردووە و ئیتر بۆ هەمیشە ناویان لەڕیزی گەلاندا نەماوە بۆ نموونە، میسری و سووری و عێراقی… هتد لە بنەڕەتدا عەرەب نین، عەرەبێنراون و بوون بەعەرەب. وەك ئێمەی كورد نەیانتوانیوە خۆیان لەبەر شەپۆلی بەعەرەبكردن ڕابگرن. هەردوو گەلی تورك و فارس زمانێكی ئەوەندە لاوازیان هەیە ئەگەر بێن وشە عەرەبییەكانی ناو زمانەكەیان لابدەن زمانیان دەبێتە داری بێ گەڵاو رووت دەبێتەوە، بەڵام چونكە دەوڵەت و كیانی سەربەخۆیان هەیە خاوەنی زمان و نەتەوە و سەروەرین. كەواتە هیچ نەتەوەیەك بەبێ بوونی زمان بوونی نییە.
ئەوەش بەپێی هەندێك سەرچاوە نزیكەی(1600000) یەك ملیۆن و شەشسەد هەزار وشەی ڕەسەنی كوردیی هەیە و هەزاران وشەی هاوبەشی لەگەڵ زمانی سۆمەریی كۆن هەیە
هەشتەم: پێتان وایە ئەوانەی بانگەشەی پسپۆری و شارەزایی لە زمان و سیاسەت و لێکۆڵینەوەی زانستی دەکەن، ئەگەر نەیانتوانی بەزمانی دایک بنووسن نابنە هۆکار بۆ ئەوەی بەشێک لەپسپۆرییەکان بکەوێتە ژێر گومانەوە؟
ـ نەك بەشێك بگرە بەشێكی زۆر! ڕێزم بۆ ئەو خاوەن بڕوانامانەی بەهەوڵ و تێكۆشانی زۆریان بڕوانامەیان بەدەست هێناوە، زۆرن ئەو پسپۆرانەی كە لەوەڵاتانی دەرەوە بڕوانامەیان كڕیوە، تەنانەت تێز و باسەكەیان بەپارە بۆ نووسراوە و بە بڕوانامەی گەورە و قەبەوە هاتوونەتەوە كوردستان و بوون بە پسپۆر و پیتۆڵ و ئەمانە سەرەڕای ئەوەی ناتوانن خزمەتێك بكەن و دارێك لەسەر بەردێك دابنێن، كاریگەریی خراپیان بۆ سەر بڕوانامە ڕاستەقینەكانیش هەیە و پیرۆزییان لێ دەستێننەوە.
نۆیەم: ئایا زمانزانین، شارەزایی لە بواری زمانەوانی پەیوەندی بە بڕوانامەی ئەکادیمی هەیە، یان نا و بۆچی؟
ـ زمانی كوردی یەكێكە لە زمانە دەوڵەمەندەكانی جیهان، بەڵام وەك پێویست خزمەت نەكراوە و قەوارەیەك نەبووە بیپارێزێ. سەرەڕای ئەوەش بەپێی هەندێك سەرچاوە نزیكەی(1600000) یەك ملیۆن و شەشسەد هەزار وشەی ڕەسەنی كوردیی هەیە و هەزاران وشەی هاوبەشی لەگەڵ زمانی سۆمەریی كۆن هەیە، كەواتە بناغەو سەرچاوەی زمانی كوردیی لە لادێیە! ئەگەر بیر لە باپیر و داپیرەكانی خۆمان بكەینەوە، هەموویان بە كوردییەكی پاراو و ڕەوانی ڕێزمانیی قسەیان كردووە، لە حاڵێكدا نەك ئەكادیمی نەبوون، بگرە نەخوێندەواریش بوون.
لەیەكێك لەگوندەكانی بناری پشدەر لەكاتی ئاخاوتنی خەڵكی ئاسایی گوندەكەدا لەنێو قساندا دەزانی كەش یان شتی باسكراو لەكامە ڕەگەزە. واتا ڕەگەزی نێر و مێ هەیە و دەردەكەوێ، بۆ نموونە دەڵێن:
ئەوێ كچێ. ئەوی كوڕەی. ئەوێ ژنێ. ئەوی پیاوەی
ـ ئەوێ كچێ بەمێرد بدەن! (ێ) بۆ ڕەگەزی مێیە.
ـ ئەوی كوڕەی بەژن بكەن!(ی) بۆ ڕەگەزی نێرە.
بۆ شتە بێگیانەكانیش بەهەمان شێوە، وەك:
ئەوێ زەویێ. ئەوی بەردەی. ئەوێ خڕێ. ئەوی رووبارەی….هتد
ـ ئەوێ زەویێ بكێڵە (لێرەدا زەوی بە مێ دەركەوتووە!)
ـ ئەوی بەردەی بشكێنە(بەرد نێرە!)
دەیەم: ڕۆژانە و چاپکراو و تەنیا کتێبی وا بڵاودەبنەوە، نەک بەیەک ڕێنووسی یەکگرتوو نانووسن، بەڵکو لەنێوان بابەتەکان و لەنێو خودی یەک بابەتیشدا ڕەنگە پەیڕەوی ڕێنووسی جیاواز بکەن، ئەمە چۆن لێک دەدەنەوە؟
ـ وەك دەڵێن ئێمە زمانی ستانداردمان نییە. ئەو دەربڕینە ڕێگەی بۆ كۆمەڵێك نووسەر و تەنانەت ڕۆماننووسی گەورەش خۆشكردووە، بڵێ مادام زمانی ستاندارمان نییە بە ئارەزووی خۆمان دەنووسین و داهێنان دەكەین. ڕاستییەكەی داهێنان لە هەڵەدا.
تا ئەندازەیەكی زۆر لەو بەشەی كوردستان و بەشی ڕۆژهەڵاتیش ئێستا شێوازی نووسینی سۆرانیی موكریان (بابانی) وەك ستانداردی لێهاتووە و نووسەر و شاعیری گەورە شاكاری گەورەیان پێ نووسیون. بەڵام ئەوانەی نازانن بەو شێوازە بنووسن، نەبوونی زمانی ستانداردیان كردووە بەپاساوی زمان نەزانینەكەیان.
یانزدەم: زمان تەنیا ئەوە نییە کە قسەی پێ دەکرێت، بەڵکو بریتییە لە (واتا و مەبەست و چۆنیەتی بەکارهێنان و فۆرم و ستایل)، هەندێک لە نووسین، یان ئاخاوتندا ڕەچاوی ئەم شتانە ناکەن، ئایا ئەمە دەبێتە هۆکار، کە بەکارهێنانی زمان بەشێوەیەکی رەشۆکی و دوور لە بیرکردنەوە دەربکەوێت؟ ئایا ئەمە چ کاریگەرییەک لەسەر زمان و پاشەڕۆژی زمان دروست دەکات؟
لەنێو پڕۆگرامەكانی خوێندنیشدا ڕەنگدانەوەیەكی ئەوتۆی نییە و ئەوەی هەیە هەوڵێكی بەلاڕێدا بردنی منداڵان و بارگاویكردنیانە بە ئایدۆلۆژیایەكی نامۆ بەكۆمەڵگەی كوردی
ـ زمانی قسەكردنی كورد هەمان زمانی نووسینییەتی. ئەگەر سەرنج بدەینە زمانی ئەڵمانی لە نێوان زمانی بازاڕی و نووسینیدا جیاوازیی زۆر هەیە. بەهەمان شێوەش زمانی عەرەبی جڵفی و ڕێزمانی جیاوازە، بەڵام ئەمە لەزمانی كوردیدا نییە.
مامۆستای زمانپاراو (عەبدوڵڵای حەسەن زادە) لە ئامۆژگاریی هاوڕێیەكی نووسەردا گوتبووی:
ـ تكایە هەر بەو شێوە زمانە بنووسە كە قسەی پێدەكەی و كورد قسەی پێ دەكا!
ـ دەربڕینی زمانی(رەشۆكی) سەرنجی راكێشام. لە زمانی كوردیدا سەدان وشەی مردوو هەیە لەبەر ئەوەی نەنووسراونەوە خەریكە بە تەواوی لەنێو دەچن. با نموونەی سڵاوكردن لەزمانی ڕەشۆكیدا بۆ چەند چین و توێژێكی كۆمەڵگە بەنموونە بێنینەوە:
كاتێ خوێندەوارێكی بەناو پسپۆر بچێ بۆ گوندێك (شوانێك، سەپانێك، كرێكارێك و ڕێبوارێك، ژنێك لەكاتی جل شۆردندا) ببینێ چۆن سڵاویان لێدەكات؟ بێ گومان وەك یەك سڵاویان لێدەكات، لە كاتێكدا شێوازی سڵاو كردن لێیان جیاوازە. لە زمانی رەشۆكیدا ئاوایە:
ـ بۆ سڵاو لە شوانێك دەبێ بڵێی (بە دەوڵەت بی.)
ـ بۆ سڵاو لە سەپانێك (پاڵە) دەبێ بڵێی (خوا بەرەكەتت دا)
ـ بۆ سڵاو لە كرێكارێك و ڕێبوارێك دەبێ بڵێی (ماندوو نەبی.)
بۆ سڵاو لە ژنێك لەكاتی شیو و كوڵدا دەبێ بڵێی(گەرماوت خۆش) وەڵامی هەریەكێكیشیان بۆ ئەو كەسە جیاوازە.
تەنانەت ئەو كاتەی یەكێك قەلنەی تەواو كردووە و سووتووی قەلنەی فڕێداوە، ئەوانەی دەوروبەری پێیان گوتووە (فتت خۆش) ئایا هەست ناكەن ئەو وشە رەشۆكیانە و سەدانی دیكەی ئەوتۆمان مردوون، یان خەریكە دەمرن؟
دوانزەم: ئەدەبی منداڵان لە ڕووی پەروەردەیی لە هەموو ئاساتەکاندا زۆر گرنگە، ئایا پێتان وایە لە نێو ئەدەبیات بۆ منداڵانی کورد بایەخ و گرنگی بە زمان و بەکارهێنانی زمان بەشێوەیەکی زانستی و دروست دراوە؟
ـ ئەدەبیاتی منداڵان گرینگی پێنەدراوە، ئەو گۆڤارانەی ناوبەناو بۆ منداڵان دەردەچن، دەرچوونیان كاتییە و ژمارەی گۆڤارەكانیش لە پەنجەكانی دەست تێناپەڕن. تەلەفزیۆنێكی تایبەتی پەروەردەیی بۆ ئەدەبی منداڵان نییە. لەنێو پڕۆگرامەكانی خوێندنیشدا ڕەنگدانەوەیەكی ئەوتۆی نییە و ئەوەی هەیە هەوڵێكی بەلاڕێدا بردنی منداڵان و بارگاویكردنیانە بە ئایدۆلۆژیایەكی نامۆ بەكۆمەڵگەی كوردی. لەو حاڵەتەشدا ئەوەی گرینگی پێنادرێ زمانی كوردییە و تەنانەت هەوڵی لەبیربردنەوەشیان دەدرێ.
سێزدەم: رێباز و بیرۆکەیەک ماوەیەک دروستبووە کە مێژووی کورد و بوونی نەتەوە لەرێگەی زمانەکەوە ساخ بکرێتەوە، بەڵام پێ ناچێت هەموویان بتوانن ئەم ساخکردنەوە لەرێگەی زمان وەکو خۆی ودوور لە سۆز و ڕاکێشانی هەموو شتێک بەڵای کوردی کۆن لێکۆڵێنەوەکان ئەنجام بدەن. هەندێک ڕەنگە جیاوازی لەنێوان لێکدانەوەی مێژووی زمان و مێژووی نەتەوە لەڕێگەی زمان نەکەن، بەڕای ئێوە باشترین ڕێباز بۆ ئەم بوارد چییە؟
ـ لێرەدا بێجێ نییە قسەیەك لە مامۆستای بیرمەند (مەسعوود محه‌مه‌د) بگێڕمەوە، لە دانیشتنێكدا بێ ئومێدی خۆی بە پاشەڕۆژی میللەتەكەی نیشاندا. یەكێك لێی پرسی: ئەی نهێنی مانەوەمان وەك كورد و نەتوانەوەمان لەبۆتەی گەلانی سەردەستدا چییە؟
مامۆستا فەرمووی: مانەوەی كورد و زمانەكەی پەیوەستە بەخاكەكەیەوە. كورد هەرگیز بە هیچ نەتەوەیەك كەوی ناكرێ، ئەویش پێكهاتەی خاكەكەی وایە. چیاكان قەڵاو پشت و پەنای هەمیشەییمانن.
لەمەڕ ساغكردنەوەی زمان و مێژووی كورد، من لەبەڕێزتان دەپرسم: كێ ئەمە بكات؟ ئەوە پێویستی بە هەوڵێكی گشتگیری بەكۆمەڵی پسپۆران هەیە، ئەمە چۆن دەكرێ ئێمە نەهەوڵمان هەیە و نەپسپۆری پشتگیریكراو.
دیارە تاكو تەرای كەسانی ماندوو نەناس و لێزانی وەك مامۆستا (سۆران حەمەڕەش) مان هەنە، ئەگەر پشتیوانی بكرێن، دەتوانن زۆر شت ساغ و ڕوون بكەنەوە.
چونكە دەوڵەتمان نییە، ئەو هیچ شكۆ و گەورەییەك بەو زمانە دەوڵەمەندە نەبەخشراوە
چواردەم: زمان دەبێتە هۆکار بۆ دروستکردنی دەوڵەت، بەڵام دەوڵەت ناتوانیت زمان دروست بکات، پێتان وایە بۆ کورد کامە گرنگە دروستکردنی دەوڵەتێکی بێ زمانێکی یەکگرتوو، یان زمانێکی یەکگرتووی بێ دەوڵەت؟
ـ لێرەدا هاوڕاتان نییم و پێموایە سەرچاوەی هەموو نەهامەتی و بەدبەختییەكانی بەسەرمان دێن لە نەبوونی دەوڵەتەوەن. ئێمە زمانمان هەیە، زمانێكی زۆر خاوێنتر و دەوڵەمەندتر لەزمانەكانی فارسی و توركی، بەڵام چونكە دەوڵەتمان نییە، ئەو هیچ شكۆ و گەورەییەك بەو زمانە دەوڵەمەندە نەبەخشراوە، ئەمە نەك لەلایەن گەلانی سەردەستی ناوچەكە، بەڵكو لەلایەن خودی خۆشمانەوە.
ئێستا باوانی قوتابیان، ئەوانەی شتێكیان بە بەرگیرفانەوە هەیە و دەڕۆستی خەرجی ئەو قوتابخانانە دێن، منداڵەكانیان ناخەنە بەر خوێندنی قوتابخانەی كوردی، بەڵكو لە قوتابخانانەی كە زمانەكانی توركی، عەرەبی، ئینگلیزی، فارسی و فەرەنسی و… هتد، تێدا دەگوترێتەوە، دەیانخەنە بەر خوێندن. مەترسییە گەورەكە لێرەوە دەست پێدەكات.
