باكووری
پەروەردەكارو رەچەشكێنی ئاواز و ستران
نایف محەمەد ئەحمەد
مامۆستای پەروەردەکارو هونەرمەندی ناوداری كوردستان ئەندریۆس ئیسرائیل خەمۆ ناسراو بە( باكووری) لەرێکەوتی (5/11/1928) لەشاری كۆیە لەدایك بوەو لە(2/11/2022) لە شاری هەولێر كۆچی دواییی كردووە، رۆژی دوایی واتە 3/11/2022 لە گۆڕستانی برا كریستیانەكانی عینكاوە لەرێوڕەسمێكی شكۆدار گیانی پاكی بەخاک سپێردرا. هەزاران دروود بۆگیانی پاكی ئەو هونەرمەندو رۆلە پاك و بەئەمەکەی هەموو ژیان و شیانی هونەریی و پەروەردەیی خۆی بەکۆمەڵگەی كوردو هاونیشتمانیانی كوردستان بەخشی، بەكوردو ئاشووری و كلدان وتەواوی پێكهاتەكان لەهەردوو بواری پەروەردەو هونەری موزیك وگۆرانیدا.بەو خزمەتەی مێژوێكی پڕ لەشانازی بۆ پێكەوە ژیان و كولتوورە جیاوازو هەمەڕەنگەکەی كوردستان تۆماركرد.
پێمان وایە نووسین قسەكردن لەبابەت ئەو مێژووە دوورو درێژەی كاروانی هونەریی و پەروەردەیی مامۆستا (باكووری) كارێكی ئاسان نییە، چونكە ئەو هەموو خەرامان و خزمەتەی مامۆستا باكوری لەهەردوو بواری پەروەردەو فێركردن و سالانی دوورو درێژ لەخزمەتكردن و بەشداری كردنی راستەوخۆ لە بووژانەوەی هونەرو كولتوور بەگشتی و موزیك وگۆرانی بە تایبەتی لە ناوەڕاستی چلەكان و سەرەتای پەنجاكانی شاری كەركوك وكۆیەو هەولێرو پەنجا و شەستەكان وحەفتاكانی سەدەی رابردوو، لە ئێزگەی كوردی بەغدا تاكو تۆماركردنی دەیان ئاوازو میلۆدی ناسكی هونەریی بۆ ئێزگەی كوردی بەغدا، لەپاڵ پۆڵێك لە هونەرمەندانی پێشەنگ و رەچەشكێنی ئەوان رۆژگاردا. لەڕاستیدا بەرهەمە هونەرییەكانین هەنگاوێكی هونەریی گەورەو پیرۆز بووە، بەتایبەتی بۆ ئەو گۆرانیبێژانەی دەكەونە چوارچێوەی پۆلێنكردنی هونەریی گۆرانی و ئاوازی تازەی داهێنراو لەو ماوە زەمەنیەدا.
وەك سەرچاوە مێژووییەكان بۆمانیان ساخكردۆتەوە، پێش دامەزراندن وپەخشی رادیۆ لەعێراق بە هاتنی كۆمپانیاكانی قەوان و تۆماركردنی دەنگی گۆرانیبێژان لە ولاتانی ناوچەكە لەسەرەتای سەدەی بیست و سالانی بیست و سییەكان، كۆمەلێك دەنگخۆش و گۆرانی بێژ لە باشورو باكورو رۆژهەلاتی كوردستان ئەو دەرفەتەیان بۆ رەخسا بەرهەكانیان لەسەر قەوان تۆمار بكەن و دەنگ و سەداو بەرهەمەكانیان بەشارو شارۆچكەو لادێكانی كوردستاندا بڵا ببێتەوە، دیارترینیان ئەو هونەرمەندانە بوون : ( حەمدیە فەندی، عەلی مەردان، سەید عەلی ئەسغەری كوردستانی، دایكی جەمال، مەلا كەریم، كاوێس ئاغا، مریم خان، سەعید ئاغای جزیری، حەسەن جزراوی، ئەلماس خان ، محەمەد عارف جزراوی …..).
دەستپێكی رادیۆی بەغدا (1-7- 1936)ماوەی بەخشی كوورت بووەو تەنیا بەزمانی عەرەبی بووە، ساڵی (1939) پەخشی كوردی كراوەتەوەو سەرەتا تۆماركردن نەبووە یا سوودیان لە قەوان و تۆماركراوەكان بینیوە یاخود لەرێگەی ئاهەنگ و پەخشی راستەوخۆ گۆرانیبێژان بەشدارییان كردووە.. پێویست بەوە دەكات لێرە ئاماژە بەوە بكەین هەندێك لەو گۆرانیبێژانەی بەرهەمەكانیان تەنیا لەسەر قەوان تۆماركراون، مەرج نییە بەشدارییان لەو ئاهەنگە راستەوخۆیانەی سەرەتاكانی دەستپێكی پەخشی رادیۆی كوردی كردبێت. بۆیەش لە پۆلێنكردن و نووسینەوەو تۆماركردنی ئەو مێژووەدا پێویستمان بە هەڵوەستەی ووردو پشوێكی درێژترو دەرفەتی زیاتر دەبێت.
دەتوانیین بلێین پۆلی گۆرانیبێژانی پێشەنگی سەرقەوان و گۆرانیبێژانی سەردەمی پەخشی راستەوخۆ كەدیارترینیان ئەم گۆرانیبێژە ناودارانەن: (عەلی مەردان، حەسەن جزراوی، حەسەن زیرەك، فەوزیە محەمەد، مریەم خان، تایەر تۆفیق، رەسول گەردی، محمود محەمەد، رەمەزان جزراوی ، ئەحمەد مەحمود، محمود وەندی، رەفیق چالاك و شەمال سائیب و مامۆستا باكووری، گوڵبەهار، نەسرین شێروان) لەنێوان ئەو دوو پۆلێنەدا گۆرانیبێژ و مەقامبێژو لاوك بێژی ناودارو بەئەزموون هەن لەنێوان هەردوو پۆلێنەكەدان هەم گۆرانیبێژی سەر قەوان و هەم بەشداربووی ئاهەنگە راستەخۆكانی دەستپێكی ئێزگەی كوردیبوون لەبەغدا لەنێوان ساڵانی (1942- 1946) ئەوانەش گۆرانیبێژان :(عەلی مەردان، حەسەن جزراوی، ئەلماس محەمەد، تاهیر تۆفیق، فەوزییە محەممەد)١[1]. لەگەڵ ئەوەدا زۆربەی گۆرانیبێژانی بەرنامە راستەوخۆكان لەگەڵ سەرهەڵدان و ئامرازەكانی تازەی تۆماركردن لەسەرەتاو ناوەڕاستی چلەكان و سەرەتای پەنجاكان بەدواوە دەستیان كرد بە تۆماركردنی بەرهەمەكان لەو ئێزگەیەدا.
دڵنیام ئەو پێشەكیی و گێڕانەوەی لاپەڕكانی مێژوو لە هەڵەو كێماسی بەدەرنیین، بۆیە لێرەوە دواوای لێبووردن دەكەم ئەگەر لەوبارەیەوە شتێكمان بەسەردا تێپەڕبووبێت. ئەو كوورتەباس و سەردێرە مێژوویەشم بە پەسند زانی بۆ ئەوەی بە ئەسپایی دۆخ و وێنا گشتیەكەی ئەو سەردەمە وەبیر هەموو لایەك بهێنیینەوە، بەتایبەتیش بۆ ئەوقوتابی و خوێندكارە بەڕێزانەی كەڕەنگە وەك پێویست ئاشنا نەبن بەو لاپەڕانەی دیرۆكی گۆرانی و سترانی كوردیمان، لەلایەكی دیكەشەوە درك بە ئەركی قورس و باری سەرشانی ئەو زاتە بەهرەدارو خاوەن خەونانە بكەن كە عاشق بە جوانی و داهێنانی پەیڤ و سترانی تازەی هونەریی بوون لەورۆژگارە سەخت و كەم دەرفەرتەدا، بەهرەمەندانێك لە ژێر گاریگەریی و پالە پەستۆی دوولایەنەی خەون و خولیاكانیان بۆ پێشووەچوونی هونەری میللەتەكەیان لەلایەك و، خۆدەربازكردن لە كاریگەری ئەو تەوژموو شەپۆلەی ستران و ئاوازی عەرەبی بەگشتی و ئەستێرەكانی جیهانی عەرەبی لەلایەكی دیكەوە، كەلەڕێگەی ئێزگەو شاشەكانی سینەماوە بەدرێژایی ساڵانی (سییكان و چلەكان و پەنجا و شستەكان)ی سەدەی رابردوو هەموو پایتەخت عەرەبیەكان و شارو شارۆچكەكان و كۆمەلگەی عەرەبی تەنیبۆوە، لەناویشیاندا باژێرو لادێ و گوێگری كوردیش بەگشتی و، دانیشتوانی شارەكان وهونەرمەندانی بواری گۆرانی و موزیكیش بەتایبەتی، لە هەموو لایەكەوە بەچڕی كەوتبوونە ژێركاریگەری ئەو تەوژمە هونەرییەوە.
ئەوتۆمارە هونەریی و مێژووییەی بۆ ئێمەمانان و توێژەرانی بواری گۆرانی موزیكی كوردی ماوەتەوە سەرچاوەیەكی روون و زولالن بۆ چنینەوەی بەرهەم و هیلاكی ئەو هونەرمەندانەی لەو سەردەمەدا توانیویانە لە نێوان ئەو دوو هاوكێشە قورسەدا وەك مۆمی داگیرساو بسووتێن بۆ دۆزینەوەی رێگا راست و دروستەكە، بۆ خۆیان و نەوەكانی دوای خۆیان و بەسوود وەرگرتن لە دەنگ و تواناو مۆركی هونەریی نەوەی قەوان و ئەو دەنگبێژانەی لە هەموو جوگرافیای كوردستان رویان دەكردە ئێزگەی بەغدا بۆ تۆماركردنی بەرهەمەكانیان. رەنگە لەسەرتا تاكۆتایی ئەو ئەو ئاراستەیە لە داهێنان و گەڕان بەدوای ئاوازو گۆرانی تازە داهێنراوە ژمارەیەك ناو گۆرانیبێژو بەهرەی هونەری هەبووبن بۆیەش (ئەو مێژووە پێویستی بە توێژینەوەی تایبەت و ورد هەیە)، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە لەنێو ئەو ئاراستەیەدا دوو بەهرەمەند و خوێندەوارو خەمخۆر بۆ ستران و ئاوازی تازە بۆ گوێگرانی كورد بوون بە مۆم و مەشخەلە دیارو روناكەكەی ئەوكاروانە، ئەوانیش هەریەك لە (شەمال سائیب) و مامۆستاو هونەرمەندی پەروەردەكار (باكووری)یە. دەتوانین بڵێین ئەو دوو هونەرمەندە بوون بەپێشەنگ و سەردەستەی ژان و تەكانی رەوتی گۆرانی و ئاوازی تازەی كوردی لەباشوری كوردستان لەناوەڕاستی چلەكانی سەدەی رابردوو تا كۆتایی ساڵانی شەست و سەرەتایی حەفتاكان. لەپاڵ ژمارەیەك گۆرانیبێژ لەجوگرافیاو شارو شوێنی دیكەی جیاوازی كوردستان دۆخ و رەوتێكی تازەیان خستە ناو ئاوازو سترانی هونەریی كوردییەوە.
ئاوازو سترانەكانی ئەو دوو گۆرانیبێژە زیاتر لەوانی دیكە لەنێوەندی گۆرانی و سترانی كوردی سالانی پەنجاو شەستەكان و دواتر لەلایەن بیسەران و هەوادارنەوە پێشوازی لە ئاوازو كارە هونەرییەكانیان كراوەو بەرهەمە هونەرییەكانیان دەنگیان داوەتەوەو لەروبەرێكی بەرفراونتر لەلایەن ئارەزومەندان و خودی هونەركارانی پیشەمەندەوە پێشوازیان لێكراوە. ژمارەیەك لە ئاوازو گۆرانیەكانی ئەو دوو هونەرمەندە جوانە بوون بەوێردی سەرزاران و لەئاهەنگ و بۆنەكاندا داوە دەكران و دەگووتران و دەگووترانەوە، دواجار بۆسالانێكی زۆر تابە ئەمڕۆ دەگات ئەو گۆرانی و ئاوازانەیان بوون بەبەشێك لە سیمای چێژو زەقی كوردەواری و فەرهەنگ و سامانی ستران وگۆرانیمان.
دەمێك ساڵە ژن و پیاو،گەنج و پیری كوردەواری لەپاڵ پۆشینی جل و بەرگی ئاڵ و واڵاوە پڕ بەدەنگ بەیەكەوە ستران و ئاوازە خۆشەكانیان بەبێ پرۆڤەو راهێنان بەدەم چەپلە لێدان و شاییە كوردەوارییەكانەوە لە سەیران و بۆنەكان دەكەینە وێردی سەرزاران و رایلەی هاوسۆزی و هاوزمان و یەك دەنگی و یەك رەنگیمان… ئەو تابلۆ هونەرییە خۆڕسكە بە شەونخوونی ساڵانی دوورو درێژو ئاوێتە بوونی لەگەڵ پاشخانی فەرهەنگی و كولتووری لەمێژینەوە هاتۆتە وجوود، رێزگرتن و بەهەند هەڵگرتنیان ئەركێكی مرۆیی و نیشتمانی و نەتەوەییە. هەرچەند شەماڵ سائیب چەند ساڵێك پێش مامۆستا باكووری دەستیكردووە بەكاری هونەریی و ئاوازدانان، بەڵام كۆمەڵێك سیماو خاڵی هاوبەش لەنێوان هەردووكیان بەدیدەكرێت، مامۆستای خوالێخۆشبوو (باكووری لەچەند شوێنێك لەكتێبە چاپكراوەكانی) باسی پێوەندیی هونەریی نێوان خۆیی و هونەرمەند شەمال سائیب دەكات و باسی ئەو سەردەمەو هەندێك خاڵی هاوبەشی نێوانیان دەكات مامۆستا باكووری دەڵێت: ( هەر لەئێزگە لەلای خوالێخۆشبوو كامیل كاكەمین لەگەل شەماڵ یەكترمان ناسی، ئیتر لەوێوە بووین بەهاورێی دڵسۆزی یەكتر، هەردووكمان گەنج، عوود ژەن، گۆرانیبێژ، قوتابی كۆلێج، هۆگری ئاوازی نۆێ بۆ گۆرانی كوردی … ئەم سیفەتانە كە لەهەردووكماندا هەبوون، بەهۆیانەوە زۆر نزیكی رووح بە رووحی یەكتربووین)[2] .
یەكێك لە خوە جوانەكانی مامۆستا باكووری سەر راستی و راستگۆیی بوو
مامۆستا باكووری و دانانی ئاواز:
لەدەستنووسێكدا بەدەستی خۆی بەزمانی عەرەبی مامۆستا باكوری كوورتەیەك لەژیاننامەی هونەریی خۆی نووسیوەتەوە، لەو نووسینەدا دەڵێت زیاتر لە(60)[3] شەست ئاوازی تۆماركراوم هەیە. نازانم مەبەستی هەموو گۆرانییەكانیەتی یاخود تەنیاگۆرانییە كوردییەكان؟ چونكە مامۆستا باكوری هەندێك گۆرانی تۆماركراوی دیكەشی هەیە بە زمانی ئاشووری ؟
یەكێك لە خوە جوانەكانی مامۆستا باكووری سەر راستی و راستگۆیی بوو، چەندین جار لەوسالانەی دوایی لەدانیشتن و گفتوگۆكانمان لە( بنكەی مەقام) بە ئامادەبوونی هونەرمەندان بەزاری خۆی بەبێ ئەوەی هەست بە نیگەرانی نارەحەتیەك بكات، دەیگێڕایەوە كە چۆن مامۆستا عەلی مەردانی مەقامزانی ناودار لە دەستپێكی كاروانی هونەریدا پێی گووتووە (دەنگت بۆ وتنی مەقام چڕین ناشێت)… بۆ وتنی بەستەو ئاوازی سووك گونجاوە. كاتێك برای بەڕێزم نووسەرو رۆژنامە نووس (ئازاد عیدالواحید) سەرنووسەری گۆڤاری (رامان) لەمەڕ نووسینی بابەتێك سەبارەت مامۆستای خوالێخۆش بوو پێشنیاری بۆ كردم، لەڕاستیدا هەم دڵخۆشبووم هەم نارەحەت، دڵخۆش بووم چونكە داواكارییەكە لە سەرنووسەری گۆڤارێكەوە بوو بۆ هەموو لایەك مایەی شانازییە نووسین و بابەتەكانی لەو گۆڤارە سەنگینە بڵاوبكرێنەوە، مایەی نارحەتیشم بوو لەبەر ئەوەی قورس بوو لەمەڕ هونەرو توانای مامۆستا باكوری و ئەو مێژووە دوورو درێژە بتوانم نووسین و بابەتێكی شایستە بە هونەری ئەو هونەرمەندە جیاوازو ناوازەی كوردستان و مێژووی موزیكی كوردیمان بنووسم. بۆیەش لەئان و ساتی نزیك بوونەوەی بیرەوەی چلەی مامۆستا یەك دووجار بابەتەكە لەلایەن كاك ئازادەوە لە پەیوەندیی تەلەفۆنی نێوانماندا تازە كرایەوە، زانیم دواكارییەكە جددییەو بووە بەئەرك و دەبێت شانی بدەمە بەرو بینووسم. ناوەرۆكی بابەتی نووسینەكە زیاتر لەمەڕ توانای هونەریی و خویندنەوەی چەند لایەنێكی هونەریی و هەڵسەنگاندن دەبێت بۆ یەكێك لەوگۆرانیە تایبەت و هونەریانەی مامۆستا باكووری كە یەكێكە لە بەرهەمە جوان و ئاوازە هونەرییە ناوازەكانی مامۆستا باكووری، ئەویش گۆرانی (چاوەڕوانی)یە.
ئەو گۆرانییە هۆنراوەو ئاوازی مامۆستای خوالێخۆش بوو (باكووری)یە بەو دێرە دەستپێدەكات :
رۆژئاوا بوو مانگ هەڵهات یاری من بۆچی نەهات ؟
لەشوێنێكی دیكەش لەتایتلی ئەو گۆرانییە نووسراوە ( یاری درۆزن ) .
ناومان لەگۆرانیە ناوە (چاوەڕوانی) لەبەر ئەوەی پێشووتر ناونیشانی نەبوو، تەنانەت لە ئەلبوومی یادگارییەكانی مامۆستا باكووریش كە ئنستیتیوتی كەلەپووری كورد لەتراكی شەشەمی یەكەم سێدێ بڵاویان كردۆتەوە، نووسراوە گۆرانی (رۆژئاوابوو، مانگ هەڵهات)[4] . پێش ئەوەی باسی هەندێك بابەتی پەیوەست بە پێوەندی نێوان دەقی شیعرو ئاوازو جیهانی ئاواز دانەر بكەین، كوورتەی چیرۆكی ئەو گۆرانیەتان بۆ دەگێڕمەوە:
ساڵی (2012) لەگەڵ مامۆستا لە (بنكەی مەقام) دانیشتبووین مامۆستا فەرمووی (كاك نایف ) لەو رۆژانە ستافێك لە ئنستیتیوتی كەلەپووری كورد لە سلێمانی سەردانمان دەكەن، بۆ ئەنجامدانی هەندێك دیمانەو وێنەی ئەرشیفی بەنیازن لەشاری كۆیە رێزلێنانم بۆ بكەن. گووتم دەستیان خۆش بێت پێویستی بەچی بوو لەخزمەتیان دەبین، مامۆستا فەرمووی ئەوان ئیشی خۆیان دەكەن بەس ئێمە دەتوانین دووسێ لە بەرهەمە كۆنەكانی خۆم ئامادە بكەین، مەبەستی ئەوە بوو چەند ژەنیارێك بۆ رۆژی رێزلێنانەكە لە شاری كۆیە لەگەڵی بەشداری بكەین، منیش گووتم مامۆستا گۆرانییەكانی خۆتت لەسەر كاسێت هەیە ئەوانەی لە ئێزگەی بەغدا تۆمارت كردوون ؟ فەرمووی بەلێ. گووتم دەتوانی ئەو جارە كەهاتیەوە یەكێك لەو كاسیێتانەم لۆ بێنی؟ دیارە هەموو لایەكمان زۆربەی گۆرانییە باوەكانی مامۆستا باكوریمان بیستووەو ئەزبەركردووە، بەڵام لەو كاسێتەی كە بۆی هێنابووم تەنیا یەك گۆرانی نەبێت پێشووتر نەمبیستبوو ئەویش گۆرانی (یاری درۆزن یا چاوەڕوانی) بوو كە لەپەیژەی مەقامی كوردەو كێش و ریتمەكەشی جۆرجینەیە. دوای ئەوەی بەهەمان پێشەكی كەلەگەڵ تیپی موزیكی ئێزگەی ئەوكاتی بەغدا تۆماری كردبوو، لەگەڵ برادەرانی موزیكژەن لە بنكەی مەقام پرۆڤەمان كرد، لە رۆژی رێزلێنانەكەش لە هۆڵی زانكۆی كۆیە لەبەردەم ئامادە بووان و هونەرمەندان و هونەردۆستانی تامەزرۆی هونەر بەئامادەبوونی هونەرمەندی ناودار مامۆستا (مەزهەری خالقی) خاوەن رێزلێنانەكە، ئەو گۆرانیەو یەك دووەك لە ئاوازەكانی خۆی بە سەركەوتوویی ئادا كردوو بووە مایەی رەزامەندی ئامادەبووان.
دوای ئەو رێزلێنانە لەشاری كۆیە، ئەو گۆرانییە بووە یەكێك لەو گۆرانیانەی بەردەوام لەلایەن هونەرمەندانی موزیكژەن و گۆرانیبێژان دەگووترایەوە، سالانی دواتریش لە هەموو ئاهەنگ و سەیران و دیدارەكان داوا لەمامۆستا باكوری دەكرا ئەو گۆرانیەیان بۆ بلێت، تەنانەت یەك دووساڵ دواتر گروپی موزیكی (هاوڕێیانی ئارمی روح)لە شاری كۆیە لەیەكێك لە كۆنسێرتەكانیان لە شاری كۆیە مامۆستا باكوریان بۆ وتنی ئەو گۆرانیە بانگهێشتی كرد و رێزیان لێگرت.
پێش كۆچكردن لەوسالانەی دوایی چەند جارێك لەكاتی وتنەوەی ئەوە گۆرانییە لە دانیشتنەكانمان مامۆستا باكوری دەیگووت (بەخوا كاك نایف پاش ئەو هەموو ساڵانە لە تۆماركردنی ئەم گۆرانییە، ئەتوو بوویە هۆكاری ئەوەی ئەو گۆرانییە دووبارە بەو شێوەیە زیندوو ببێتەوەو بكەوێتەوە سەرزاران).
چەندین سەدە بەر لەئێستا لە نێوەندی ئەدەب و مەعریفەو فەلسەفەی جوانیدا، لەزۆر رەهەندی جیاجیاوە باس لەو جەددەل و پێوەندییە ئەزەلیەی نێوان شیعرو موزیك و دەنگ و هونەرە جوانەكان بەگشتی كراوە
لەڕاستیشدا نهێنی و هۆكاری سەركی ئەوەیە كە ئاوازو دەقی هۆنراوەكە ئەوەندە جوان لەگەڵ ریتمی ناوەوەو دەرەوەی ئاوازەكە ئاوێتەی یەكتر بووینە لەچوارچێوەی پەیژە رۆژهەڵاتیەكەی مەقامی (كورد)دا بۆتە ئاوازو میلۆدیەكی هونەریی و هەمیشە زیندوو، بۆیەش بەچەند جار دووبارە گوێگرتن و بیستنەوەی ئاوازو هۆنراوەكە هەست دەكەیت شەرعیەتی ئاوازێكی سەركەوتووی هونەریی و پڕ لەچێژی هونەریی لەدایك بووە. ئەو میلۆدی و بەرهەمە هونەریانەش بەدەر لەزەمەن و كات تاكوگوێگری خودان سەلیقەو هەستی جوان مابێت بۆ بیستنیان، هەر بەزیندوویی دەمێننەوە.
چەندین سەدە بەر لەئێستا لە نێوەندی ئەدەب و مەعریفەو فەلسەفەی جوانیدا، لەزۆر رەهەندی جیاجیاوە باس لەو جەددەل و پێوەندییە ئەزەلیەی نێوان شیعرو موزیك و دەنگ و هونەرە جوانەكان بەگشتی كراوە.
(بهاراتا)ی گەورە پێشەنگی نووسین لەبواری هونەرە جوانەكان لەسەدەی دووەمی پێش زاین، چیرۆكی ئەو میرە دەسەلاتدارەمان بۆ دەگێڕێتەوە كاتێك ویستوویەتی پەیكەر بۆ خوداكانی دروست بكات، چووە بۆ لای حەكیم و زانا بۆ ئەوەی راوێژی پێبكات لەو بارەیەوە :
(حەكیمی زاناش پێی وتووە: بۆ ئەوەی فێری بنەماكانی هونەریی ( نحت و هەلكۆلین ) ببیت، پێویستە خۆت فێری بنەماكانی وێنە كێشان بكەین.
میر وتی: كەواتە فێری بنەماكانی وێنە كێشانم بكە.
حەكیم وەڵامی دایەوە: هەتاكو فێری بنەماكانی سەماكردن نەبیت، ناتوانیت فێری بنەماكانی وێنە كێشان ببیت !
میر وتی: بنەماكانی سەماكردنم نیشان بدە !
حەكیمی شارەزا وتی: ئەوە كاریكی قورس و ئەستەمە هەتاكو فێری بنەماكانی موزیكی ئامێرەكان نەبیت، ناتوانیت فێری ئەوە بیت.
لێرەدا میربەدەم ئازارەوە بەپەلە وتی: ئەی بۆچی موزیكی ئامێرانم فێرناكەیت؟ حەكیمی شارەزا وەڵامی دایەوە: بەڵام تاكو بەدروستی بەدواداچوون بۆ موزیكی دەنگەكانی مرۆڤ نەكەیتو هەزمیان نەكەیت، لەموزیكی ئامێرەكانی موزیك ناگەیت، لەبەر ئەوەی ئەو موزیكەی دەنگی مرۆڤەكان سەرچاوەی هەموو هونەرەكانە)[5] .
سەبارەت بە پێوەندی نێوان شیعرو موزیك و ئاوازچڕینەوە، هونەرمەندو هونەركاری كورد و نووسەران و توێژەرانمان لێرەو لەوێ تێڕانین بۆچوونەكانی خۆیان لەڕەهەندی جیاجیاوە خستۆتە روو، بەڵام رەنگە زیاتر بابەتی ئاوازدانان و مامەڵەكردنی ئاوازدانەرو گۆرانیبێژی كورد بووبێتە تەوەرەی سەرەكی بەدواداچوونەكانیان بەو نیازەی وەڵامێكیان دەستكەوێت سەبارەت بەوەی لەكاتی ئاوازداناندا چۆن مەمەڵە لەگەڵ دەق و هۆنراوە دەكرێت ! كە ئایە شیعر هەڵدەبژێرین و ئاوازی بۆ دادەنێین، یاخود شیعر بەبالای ئاوازێكدا دەبڕین؟ ئەی ئاوازدانەران چۆن چۆنی مامەڵە لەگەڵ شیعرو هۆنراوە دەكەن و چۆن ئیقاع و پەیژەكان هەڵدەبژێرن؟ یاخود كۆمەڵێك پرسیاری سنوورداری لەو شێوەیە… ئەوەی راستی بێت لەكۆتایی حەفتاكانەوە تا بەئەمڕۆ دەگات وتوێژو ئەدەبیاتی نێوان ئاوازدانەران و گۆرانیبێژان و پەیامنێرو راگەیاندنكاری كوردی دەخوێنمەوە، هەستدەكەم لەو سنوورە بەرتەسكەدا قەتیس ماوەو بەدەوری خۆیدا خوولاوەتەوە، هەستم بە بوونی دیدو تێڕاونیین و خویندنەوەیەكی قووڵ وجددی پەیوەست بەو پێوەندییە ئالۆزو هەمە رایەلانەی نێوان (شیعرو موزیك) نەكردووە. ئەوەش لەكاتێكدایە لەو چەند سالانەی دوایی كۆمەلێ كتێب و سەرچاوەی بەنرخ لەمەڕ ئەو پەیواندییانەدا چاپ و بڵاوكراونەتەوە، زۆر پێویستە هونەرمەندی ئاوازدانەرو گۆرانیبێژو قوتابی و خوێندكارەكانی ماستەرو دكتۆرا هەڵوەستەیان لەسەر بكەن و بۆ توێژینەوەكانیان سوودیان لێوەرگرن، چونكە گەوهەرو سەرچاوەی بەپێزن بۆ قووڵبوونەوە لەپێوەندیی نێوان شیعرو ماناو ئاوازو تایبەتمەندییەكانی (بنیاتی شیعرو موزیك)بەگشتی.
لەپاڵ ژمارەیەك لەگۆرانیبێژی ئەوكات مامۆستا باكوریش وەك گۆرانیبێژێكی ئەندامی ئێزگە دەناسرێت و لە رۆژێكی هەفتەدا بە گۆرانییەك یان دووان بەشدار دەبێت
بەرلەوەی بچینە ناو وردەكاریی هونەریی ئەو گۆرانییەی مامۆستا باكووری و تیشك بخەینە سەر چەند لایەنێكی پێكهاتەی گۆرانییەكەوە، دوورنییە كۆمەلێك پرسیار لەلای خوێنەرانی بەرێزو هونەمەندانەوە بێنە پێشەوە وەك ئەوەی:
-ئایە مامۆستای هونەرمەند باكوری و هاوشێوەكانی پێویستیان بەوەیە شیكاری و خوێندنەوە بۆ میلۆدی و ئاوازەكانیان بكرێت ؟
– ئایە لەڕێگەی ئەوشیكاری و خوێندنەوە دەتوانیین شتێكی تازە بچنینەوە سوود بە جیهانی هونەری دەنگ و ئاوازەكانمان بگەیەنێت ؟
-ئایە دەكرێت یەك تاكە گۆرانی ناوازەو سەركەتوو، بكرێتە پێوەر بۆ پێناس و سەركەوتوویی گۆرانیبێژێك ؟
پێم وایە هەموو ئەو پرسیارانەو دەیانی دیكەش، زۆر ئاسایین لەكاتی خوێندنەوەو دوای خوێندنەوەی هەرنووسینێك بكرێن، پێمان وایە هەركاتێك دەرفەتی وا بڕەخسێت ئەركە بەپێی توانا شارەزایان و موزیكزان و قەلەم بەدەستان، لە روانگەی جیاوازی خۆیانەوە لە پێناو دەوڵەمەندكردنی بابەتە مەعریفی و زانستییەكانی پەیوەست بە گۆرانی و موزیكی كوردییەوە، قۆلی مەردانەی لێهەلمالن و ئەو دەرفەتە بقۆزنەوە بۆ دەوڵەمەندكردن و ساغكردنەوەی كاروانی دورودرێژی ستران و ئاوازی كوردی بەگشتی و گۆرانی و بەرهەمی هەموو ئەو هونەرمەندانەی جێپەنجەیان دیارە لە كاروانی پڕ بەخششی ستران و ئاوازی كوردیمان بەتایبەتی.
هەروەك لەو پۆلێن بەندییەی سەرەتا باسمان كرد، لەدەستپێكی پەخشی رادیۆی كوردی كە ماوەكەی زۆركەمبووە، ئاهەنگە راستەوخۆكانی رادیۆ لەلایەن گۆرانیبێژانی پێشەنگی سەرقەوانەوە پڕكراونەتەوە، لەبەر نەبوونی ئامێری پێشكەوتووی تۆماركردنیش بۆ هەموو بەشداربووان بەو شێوەیە بووە.. دواتر لە سەرەتای پەنجاكان كە ماوەی پەخشی رادیۆ درێژ دەبێت، لەپاڵ ژمارەیەك لەگۆرانیبێژی ئەوكات مامۆستا باكوریش وەك گۆرانیبێژێكی ئەندامی ئێزگە دەناسرێت و لە رۆژێكی هەفتەدا بە گۆرانییەك یان دووان بە گۆرانیە كوورتەكانی لەگەڵ گروپی موزیكی ئێزگە راستەوخۆ گۆرانییەكانی خۆی پێشكەش دەكات.. لەو بارەیەوە لە ڵاپەڕەكانی (62- 72) كتێبەكەی خۆی ( ئێزگە)[6] دەڵێت: لەسەرەتای پەنجاكان كەمن چوومە ئێزگەو بووم بەیەكێك لە كاروانی گۆرانیبێژان …. ساڵی 1952 وەك ئەندامێكی چالاكی بواری هونەری گۆرانی لەماوەی ئەو شەش حەوت ساڵە هەفتەی رۆژێك چوویم و ئاهەنگێك لە دووسێ گۆرانی یا زیاترم چڕیوەو راستەوخۆ بۆم بڵاكراوەتەوە…… هتد
پێكهاتەی ئاوازو گۆرانی
بنەمای سەرەكی هەموو میلۆدی و ئاوازێك كە بەگۆرانی و ستران ناسراوە:( شیعر، ئاواز ، كێش و ئیقاع ، سكێلی موزیكی، هارمۆنی و گونجاندن)ە. هەریەك لەو بنەمایانە بەركەوتەی راستەوخۆیان دەبێت لەگەڵ پاشخانی مەعریفی و پرسی كۆمەڵایەتی و تێڕوانی ئاوازدانەر سەبارەت بە ژیان و دەوروبەرەكەیەوە لەپرۆسیەی خوڵقاندنی ئاوازدا، پێش ئەوەی فۆرمەلە ببێت و شێوە كۆتاییەكەی وەربگرێت و بچێتە قۆناغی ژەنین و چڕین و تۆماركردنەوە. ئەركە سەرەكیەكەی ئەو قۆناغە داینەمۆكەی ئەو هەستە هونەریی و توانا شارەوەیە كە لەدەرئەنجامی ئەزموون لەلای ئاوازدانەر كەلەكەی كردووە، بەتایبەتیش دانانی ئاوازێكی هونەریی بۆ پەیام و شیعرێكی تازە. پاش ئەوە قۆناغی تۆماركردن و ئەداكردنی ستران و ئاوازەكە دێت، لەپاڵ هەموو ئەو كەرەستەو پێداویستیانەی جێبەجێكردنی كارە هونەرییەكە. لەڕاستیدا خودی ئاوازدانەران خۆیان باشترین ئەو كارەكتەرانەن، بتوانن ئاوازە تازە دانراوەكانیان بەشێوازێكی هونەریی جوان بچڕن، بەمەرجێك هەندێك شەونخوونی بكەن و راهێنان لەسەر توانا دەنگییەكانی خۆیان بكەن. بەرلە هەردوو گۆرانیبێژان (شەماڵ سایب و مامۆستا باكووری) كۆمەڵێك هونەرمەندی گۆرانیبێژو سترانبێژی پێشەنگ هاوكات لەپاڵ لاوك و حەیران و مەقام و شێوازە كوردییەكان لەسەر قەوان و ئێزگە، جگە لەگۆرانی فۆلكلۆریی و میللیییەكان هەوڵی ئەوەیان داوە بەسوود وەرگرتن لە ئاوازە فۆلكلۆرییەكان گۆرانی و (بەستە) لەدوای مەقام و لاوك و حەیرانەكانیان بچڕن، دەكرێت بڵێین نموونەی دیارو بەرچاو هەریەك لە خوالێخۆشبووان: (عەلی مەردان – وەك حالەتێكی تایبەت)، حەسەن جزراوی، دایكی جەمال ، مریەم خان، حەسەن زیرەك، محەمەد عرف جزراوی، تایەر تۆفیق، رەسول گەردی ) بوون لەباشووری كوردستان. رەنگە دروست ئەو سەرەتاو دەستپێكەش بە هەوڵە سەرەتاییەكانی ئاوازو سترانی تازەی جیا لە ستران و ئاوازی فۆلكلۆری و فۆرم و شێوازە وتنەكانی كوردەواری وەك: ( لاوك و حەیران و بەیت و مەقامەكان) ناوزەد بكرێن… بەڵام رەنگڕێژكردن و دامەزراندنی ئەو رەوەتەی ئاوازی تازە دانراوی هونەریی بەسیماو رۆخساری هونەریی تازەو جیاوازەكەیەوە بە پلەی یەكەم بۆ ئەو دوو كارەكتەرە دەگەڕێتەوە. ئەو ئاراستەیە لە دوای هونەرمەندان( شەماڵ سایب و مامۆستا باكووری) نەوەستاوەو درێژەی بووە، ئەو دوو زاتە لەپاڵ كۆمەلێك گۆرانیبێژو ژەنیارو ئاوازدانەری كورد لەو ساڵانە لە رادیۆی ئێزگەی كوردی لەبەغدا بەردەوام لەژێر كاریگەریی ئەستێرەكانی جیهانی عەرەبی و عێراقی نموونەی وەك (لیلی مورادو ئەسمەهان و محەمەد عبدالوهاب و فەرید ئەترەش و عەبدولحەلیم و فەیرۆز و نازم غەزالی و ئەوانی دیكە) لەهەوڵی ئەوەدا بوون خۆیان فێری ژەنینی ئامێری عود بكەن و ئاوازو گۆرانییە تازەكانیان بۆ ئێزگە تۆمار بكەن و لە ئاهەنگەكاندت پێشكەش بە هەوادارانی بكەن )[7] .
هەرچەند ئەو سەرەتایەی ئاوازو گۆرانی تازە دانراو لە باشوری كوردستان بەدەر نەبووە لە كاریگی ئاوازو موزیكی عەرەبی بەگشتی و مۆركی هەندێك لەو ئاوازەكانی ئەو گۆرانیبێژانەی جیهانی عەربی، كە ئاماژەمان پێیاندا
ئەو گۆرانیبێژو ژەنیارو ئاوازدانەرانەی كورد بەرهەمەكانیان و هەوڵ و شەونخونیان مایەی رێزو پێزانینەو پێویستە لە توێژینەوەو بەدواداچوونی سەربەخۆدا هەڵوەستەیان لەسەر بكرێت.. ( هەرچەند ئەو سەرەتایەی ئاوازو گۆرانی تازە دانراو لە باشوری كوردستان بەدەر نەبووە لە كاریگی ئاوازو موزیكی عەرەبی بەگشتی و مۆركی هەندێك لەو ئاوازەكانی ئەو گۆرانیبێژانەی جیهانی عەربی، كە ئاماژەمان پێیاندا…). دواتر لەناوەڕاستی شەستەكان و سەرتای حەفتاكان بەدواوە كۆمەلێك گۆرانیبێژی دیكە لەشارەكانی باشووری كوردستان بە ئاوازو بەرهەمەكانیان درێژەیان بەو رەوتەی ئاوازی تازەی هونەریی داوە، نزیك لەهەمان رێچكە بەڵام بەهەناسەو دەست و پەنجەو گروپی دیكەی موزیك و ئاوازدانەرانی تازەتر لەو مەیدانە. لەو قۆناغەشدا ژمارەیەك گۆرانیبێژ لەرێگەی رادیۆی كوردی بەغداو ئاهەنگ و بۆنەكان و دەركەتن دیارترینان خوالێخۆشبووان ( فواد ئەحمە 1932 -2004 )( تەحسین تەها 1941- 1994) (محەمەد جەزا 1949- 2006) بوون. ئەم هونەرمەندانە هەم ژمارەی بەرهەمەكانیان و هەم ستایل و شێوازی مامەڵە كردنیان لەگەڵ ژەنیاران و ئاوازدانەران و گروپە موزیكییەكان، هەموو ئەوانەو هۆكارگەلێكی دیكەی رەوتی ژیان و هەڵوێستی سیاسیان و ئەو سروودو گۆرانییە نیشتمانیانەی كە پێی دەناسرانەوە، دروستر بڵین لەڕێگەی وابەستەبوونیان بە شۆرشی رزگاری خوازی و بڵاوكردنەوەی سروودو گۆرانییەكانیان لە رادیۆی دەنگی كوردستان و بەشداركردنیان لە ئاهەنگ و بۆنەكانی رێككەوتنامەی یازدەی ئازارو هەڵوێستەكانیان، لەلایەكی دیكەشەوە هاتنە پێشەوەی پەخشی تەلەفزیۆن هۆكارێكی دیكەبوو، هەموو ئەمانە بەیەكەوە بوونە هۆكاری ئەوەی بەرفراوانتر لەگۆرانیبێژانی دیكە پێشوازی لەبەرهەم و كارە هونەرییەكانیان بكرێت.
رەنگە بەو چەند پەرەگرافە لەمەڕ وەبیرهێنانەوەی ئەو رەوتە مێژووییە، كەمێك لە ناوەڕۆكی بابەتە سەرەكییەكەمان دووركەوتبینەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دڵنیا شارەزاو دلسۆزانێك هەن پێیان وایە ژمارەی ئەو هونەرمەندە گۆرانیبێژانەی دوای ساڵانی شەست و حەفتاكان گەڵێك لەوە زیاترە كە ئێمە ئاماژەمان بەناوەكانیان كردووە … دروست وایە بەڵام ئەویان بابەتێكی سەربەخۆیەو دەكرێت لە نووسینەوەی مێژووی گۆرانیبیژانی كوردستان و پۆلێن بەندی وەها هەوڵێك لە ئایندەدا دامەزراوە هونەرییەكانمان ئەگەر هەبن، خەمێك لەو ئەركە نیشتمانیە بخورێت.
بەرهەمێكی هونەریی و ئاوازو میلۆدیەكی جوانی هونەریی چ سروودی نیشتمانی بێت یا ئۆپەرێت وگۆرانی مندالان بێت، یا ئاوازی پێشەكی فیلم و درامایەك بێت، یا نزاو پاڕانەوەی ئاینی بێت، ئەوەی دەبێتە سەرچاوە بۆ بەرهەمهێنانی كارێكی هونەریی چێژ بەخش و بەردەوام گوێگرو هەودارانی هەستی جوان بیستن و بینین بۆلای خۆی رادەكێشێت و لەكارێكی دیكەی هونەریی جیادەكەتەوە، ئەودۆخە تایبەتەیە كەكارە هونەرییەكە بۆ وەرگرو گوێگرانی دەخولقێنێت لەكاتی بیستنی كارە هونەرییەكەدا، بەڵام هەموو وەرگرو گوێگرێكیش نا، بەڵكو ئەوانەی بەپێی ئەزموون و سەلیقە لەناسینەوەو دەستنیشانكردنی ئاستی بەرزی چێژو جیهانبینی و ناسینەوەی فۆرم و ستایلە هونەریییە بەرهەمهێنراوەكاندا قاڵبوونەتەوەو جیاواز لەخەڵكی ئاسایی لە ئاستێكی بەرزتر چێژ لەكارە هونەرییەكە وەردەگرن و بەپێوانەی دوولایەنەی زانست و هەستی هونەرییەوە، هەڵوەستە بۆ كێش و مەوداكانی بەرهەمە هونەرییەكان دەكەن لە هەموو ئاستەكانی (سكێل، ئیقاع ، ئاواز، هارمۆنی و گونجان). بەپێوانەی زانستەكانی هونەرو موزیك لەسەردەمی ئەمڕۆدا، كۆمەلێك پرسی دیكەش هاتوونەتە پاڵ ئەو بنەما سەرەكیانەی هەڵسەنگاندن و شیكاری كارێكی هونەریی سەركەوتوو، واباشترە ئەو بابەتە بۆ نووسین و كاتێكی دیكە جێبهێلین .
گرینگ بۆ چاو پۆشین لەكەموو كوورتی هەركارێكی هونەریی ناكرێت هیچ پاساوێك بهێندرێتەوە، بەڵام لەبیرمان نەچێت ئێمە باسی ناوەڕاستی ساڵانی چلەكان و سەرەتای پەنجاكانی سەدەی رابردوو دەكەین، لەوان رۆژان جگە لە دیوەخان و تەكیەو خانەقاكان و كۆڕی ئاهەنگی بۆنە خێزانی و ئایینیەكان لە ڵاوكبێژو حەیرانبێژو مەقامخوێنان و شایەرو دەنگبێژی كورد دەرفەت و دەروازەیەكی ئەوتۆی لە پێشدا نەبووە توانا هونەرییەكانی خۆی تێدا نمایش بكات و بڵاوبكاتەوە … باسی ئەوان رۆژان دەكەین لەهەموو عێراق تاكە پەیمانگەیەكی هونەریی حكومی هەبووە بۆ خوێندن و فێربوونی ئامێرەكانی موزیك بەشێوازێكی زانستی. باسی ئەوان رۆژن دەكەین لەهەموو شارەكانی باشووری كوردستان جگە لە شمشاڵ و بالەبان و دەهۆڵ و زورنا و ئامێری سازو تەپڵ وكوتان ئامێرێك لە ئامێرە رۆژهەڵاتییە پێشكەوتووەكانی موزیكی لە شارەكانی كوردستان ئەگەر هەش بووبن زۆر دەگمەن بوون. سەرباری باری كۆمەلایەتی و سیاسی و ئاستەنگەكانی دیكەی رەوشە گشتییەكە.
لەلایەكی دیكەوە بەهرەمەندێكی گەنج و خوێنگەرمی پڕ وزەی هونەریی وەك (باكووری) عاشق بە سرووشتە جوانەكەی كوردستان و گۆشكراو بە دیوەخان و رۆژگاری ئەختەر
بۆیەش لەرێگەی ئەو پۆلە قوتابیانەی لەشارەكانی كوردستان چوون بۆ خوێندن لەبەشەكانی هونەریی ئەو پەیمانگەیەی بەغدا، بابەتی ئاشنا بوون لەگەڵ ئەو ئامێرە موزیكییانەو هەوڵدان بۆ فێربوون و خوێندنی موزیك و ئامێرەكان پێیناوەتە قۆناغێكی دیكەوە… یەكێك لەو قوتابیانەش (شەماڵ سائیب) ی هونەرمەند بووە، هەرچەندە لەبەر كۆمەڵێك هۆكاری خێزانی و كۆمەڵایەتی نەیتوانیوە بەشی موزیك تەواو بكات بەڵام توانیویەتی لەڕێگەی فێربوون و ژەنینی ئامێری عودەوە پەرە بە تواناكانی خۆی بدات و ئەوەش دواتر زۆر بەروونی لە ئاوازو بەرهەمە هونەرییەكانی ئەو هونەرمەندە رەنگی داوەتەوە.
لەلایەكی دیكەوە بەهرەمەندێكی گەنج و خوێنگەرمی پڕ وزەی هونەریی وەك (باكووری) عاشق بە سرووشتە جوانەكەی كوردستان و گۆشكراو بە دیوەخان و رۆژگاری ئەختەرو چریكەی (حەنێل و مامە سێوەو سرووتەكانی كلێساو سەدای مەلا ئەسعەد و تایەرتۆفیقی) كوردان، كاتێك بۆ خوێندن دەچێتە بەغداو تێكەل بەو كەشە هونەرییەی شاری بەغداو كەركوك و ئاهەنگە هونەرییەكانی ئەوكات دەبێت، دواتر روودەكاتە ئێزگە بۆ بەشداریكردنی لە ئاهەنگە راستەوخۆكانی ئێزگەو تۆماركردنی بەرهەمەكانی، یەكێك لەو بابەتانەی ئەوسەردەم كەوەك نەریتێكی لێهاتبوو، بەلاسایی كردنەوەی ئەستێرەكانی ئەوسای جیهانی عەرەبی زۆرینەی گۆرانیبێژانی ئەو سەردەمەی عێراق و كوردستان هەوڵیانداوە لەپاڵ گۆرانی وتن خۆیان فێری ژەنینی ئامێری عود بكەن … مامۆستا بكووری ئەگەرچی پێشتر شارزایی هەبووە لەژەنینی ئامێری شمشاڵ، بەڵام وەك بەهرەمەندێكی خوێندەوار لەسەرەتای پەنجاكان زوو دركی بەوەوە كردووە پێویستە خۆی فێری ژەنینی ئامێرێكی موزیك بكات، بۆیە لەسەرەتای پەنجاكان لەشاری كەركوك لە پەیمانگەی هونەریی ( جۆرج الخیالی)[8] لەلای مامۆستایەكی خانە نشینی شاری موسل خۆی فێری ژەنینی ئامێری عود دەكات و لەڕێگەی راهێنان و پەروەردەكردنی توانا هونەریەكانیەوە ئەو هەوڵ و شەونخوونیەی دەبێتە پالپشت و كۆلەگەیەكی پتەو بۆ ئایندەی هونەریی و دانانی كۆمەڵێك ئاوازو میلۆدی جوان بۆ مێژووی ئاوازو موزیكی كوردی.
زۆربەی خەڵكی كوردستان لەهەوادارانی گۆرانی و موزیك كەم تا زۆر لەگەڵ ئەو ئاوازو گۆرانیانەی مامۆستا (باكووری) ئاشناین و رەنگە زۆربەمان وەك ئاوازە فۆلكلۆری و میللیەكانی سەدان ساڵەی میللەتەكامان زۆربەمان بە شیعرو ئاوازو پێشەكییە موزیكیەكەوە هەزبەرمان كردبن، بەهەمان شێوە بۆ گۆرانییەكانی خوالێخۆشبووان ( شەماڵ سایب ) و ئەوانی دیكە…
راستە ساڵانێكی زۆربەسەر ئەو ستران و ئاوازانەدا تێپەڕیوە، بەڵام جەماوەرو هەواداران و هاوزمان و هاونیشتمانیان لەكوردستان ئەو گۆرانیانەیان وەك ئاوازە فۆلكلۆرییەكان هەزبەر كردوون ! پرسیارەكە ئەوەیە ئەی لەبەرچی تەنیا گۆرانی و میلۆدی چەند گۆرانیبێژێك وەك گۆرانییە فۆلكلۆری و مییلیەكان لەلایەن گوێگران و جەماوەرەوە پێشوازیان لێدەكرێت و نەوە دوای نەوە وەك ستران و ئاوازە فۆلكلۆریی و میلییەكان ئەزبەر دەكرێن و دەگووترێنەوە؟ خۆ دەیان و سەدان ئاوازو گۆرانی دیكەش بەدرێژایی ئەو ساڵانە هاتوونەتە تۆماركراون و بڵاو بوونەتەوە؟ لەبەرچی نەبوون بەبەشێك لە ئادگاری چێژو بیرەوەرییەكانی نەوەكان و لەبیر چوونەوە ؟
لەخوارەوە ئاماژە بە ناوی بەشێك لەو میلۆدی و ئاوازە ناودارانەی مامۆستا باكووری دەكەین كە بوونەتە پێناسی هونەریی ئەو گۆرانیبێژە، هەموو ئاوازەكانیش خۆی دایناون :
( سووكبن دەیدەی( شێخانی)، هەی زێڕینێ، ئەلێن جوانە وەكو حورە گەردن سپییە، ئەی مەلەنگێن مەلنگێن مەلەنگێنە، نەورۆزە مەستم بە نەغمەی بولبوڵ، هەستە هەستە كیژی جوان، كیژۆلەی ناسك، موژدە لەگەلی یاران، چنارۆك، من و بولبوڵ، بەهار نامەوێ، ساقی عەقیقی ، وەرەلام بژی، نازە كەم، چنارە سەر ریباری، بەهیوات گیانە، یاری درۆزن (چاوەروانی). ( بەداوای لێبووردنەوە كۆمەڵێك لە هۆنراوەی ئەو ئاوازانەی مامۆستا باكوری شیعری كۆمەڵێك لە شاعیرانن، لەبەر نەبوونی سەرچاوەی پشتڕاست كراوەی دروست و بەخاتری خۆ بەدوورگرتن لەهەڵەكردن لەناوی خاوەنەكانیان و تێكەڵبوونی ناوەكان لەو نووسینەدا خۆمان لە ناوهێنانی خاوەنەكان بەدوور گرتووە).
مەرجیش نییە هەموو ئاوازو میلۆدیەكیش پێویستی بە نۆتنووسی هەبێت مەگەر بۆ دووبارە ئامادەكردن و ژەنینی بەكۆمەڵ و ئەرێنجكردن نەبێت
لەو ساڵانەی دواییدا لە تێزی ماستەرنامەی زانكۆ هونەرییەكانی هەرێمی كوردستان لەهەمبەر شیكاری گۆرانی و ئاوازەكان جگە لە نووسینەوەی نۆتی میلۆدییەكە و دەستنیشانكردنی سكێل و مەقام وكێشی ئاوازەكە، كەبەلای ئێمەوە بابەتگەلێكی گرنگ و پڕ بایەخن بۆ توێژینەوەیەكی زانستی و ئەكادیمی، بەڵام مەرجیش نییە هەموو ئاوازو میلۆدیەكیش پێویستی بە نۆتنووسی هەبێت مەگەر بۆ دووبارە ئامادەكردن و ژەنینی بەكۆمەڵ و ئەرێنجكردن نەبێت، پێمان وایە كاتێك ئاوازو سترانێكی تۆماركراو پڕكوالێتی لەبەر دەستمان بێت نۆتنووسی بۆ بكرێت و نەكرێت شتێكی ئەوەتۆ لە بابەتەكە ناگۆڕێت، تەنیا لە بارودۆخی گەڕانی مەیدانی و ساغكردنەوەی میلۆدی و سترانە فۆلكلۆریەكان نەبێت، ئەوەیان پرسێكە پەیوەست بە بابەتگەلێكەوە رەنگە لەپاڵ تۆماری دەنگ پێویست بەوە بكات نۆتنووسی میلۆدی و ئاوازەكانیش پیویست بێت. لەلایەكی دیكەوە لەلایەن ئەو پۆلە مامۆستاو قوتابیانەی كە بە دیاریكراوی دەرچووی زانكۆی بەغداو قوتابی دكتۆرو مامۆستایەكی بەشی موزیكی ئەو زانكۆیەن، ئەبینین دوای ئەو هەموو پێشووە چوونەی توێژینەوە زانستییەكان ئەو پۆڵە قوتابیە سالانێكە سوورن لەسەر ئەو شێوازو رێچكەو نەریتییەی شیكاری ئاوازو میلۆدیەكان، بەگرتنەبەری دروستكردنی خشتەی هەمەرنگ بۆ هەموو وردەكاری و رێچەكەكانی ناو خودی ئاوازو میلۆدییەكەو تەنانەت ژماردنی سەرچوون و دابەزین و ژمارەی تۆنی جێگیرو میانەكان و دواجار بەراوردكردنیان لەگەڵ ئاوازو میلۆدییەكانی دیكەدا..
لەوانەكانی ساڵانی خوێندنم لەبەشی موزیكی زانۆكی سەلاحەدین(2014-2018) بەڕێز دكتۆر ( نەهرۆ زاگرۆس ) كە پسپۆری زانستی ئەتنۆموزیكۆلۆجییە،پەیوەندییەكی پتەوەی لەگەڵ توێژەرانی ئەو بوارە زانستیەو سەرچاوە زانستییەكانەوە هەیە، پێی وایەگرتنە بەری ئەوشێوازە لەكاری شیكردنەوەی ئاوازو میلۆدییەكان كە ئاماژەمان پێیدا نەریتێكی كلاسیكی كۆنەو بەكەڵكی ئەمڕۆ نایەت، چونكە سەردەم سەردەمی تۆماری دیجیتەلییەو دەتوانیین بەدەنگ و رنگەوە بەرهەمەكان بە جوانترین كوالیتی تۆماربكەین. بۆزانیاری زیاتر لەوبارەیەوە دەتوانن بگەرێنەوە بۆ ژمارەیەكی گۆڤاری (پەیژە)[9]ی (بنكەی مەقام).
لەو سۆنگەیەوە لەهەڵوەستەكردنمان بۆ ئاوازی (دوو)گۆرانی مامۆستا باكووری تەنیاچەند رێكارێكی كوورت بۆساغكردنەوەو خستنە رووی لایەنە هونەرییەكانیان دەگرینە بەر وەك :
(كێش و ئیقاع) :
وەك چۆن ئەندازیارێكی بواری تەلارو بیناسازی بۆ نەخشە سەرەتاییەكانی پێویستی بەكۆمەڵێك كەرەستەی سەرەكی دەبێت بۆ دەستنیشانكردنی هێلە سەرەكییەكانی نەخشەو پلانی پرۆژەكەی، بەهەمان شێوە گۆرانیبێژو ئاوازدانەر لەو رووبەرەی لەهزری خۆیدا نەخشەی بۆ كێشاوە، بۆ ئەوەی هەنگاوە دروستەكانی دەستپێبكات و بكەوێتە سەر ڕاستە شەقامی دروستی كاری ئاوازدانانەكەی، پێویستی بەوەیە لەو دەستپێكەدا مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ هەندێك لەوخام و كەرەستانەی بونیادی تەلارسازیكەی بكات، كە بە پلەی یەكەم هەریەك لە( ئیقاع و كێشی شیعرو سكێلی موزیك) ی دێن لەو پێودانگەدا.
لەبەر ئەوەی هەموو ئەوانە بەیەكەوە كەرەستەو خامە سەرەكیەكەی بونیادی دەرەوە ناوەوەو رەنگ و روخساری جوانی ئاوازێك پێكدەهێنن، لەدێرزەمانەوە باسی پێوەندیی قووڵ و ئاوێتە بوونی نێوان هەریەك لە شیعرو موزیك كراوە: (رەگەزە سەرەكییەكەی شیعر كێشە كە لەمۆسیقا بۆی ماوەتەوە شیعرو مۆسیقا لەوە یەك دەگرنەوە كە پەیوەندیی پتەویان بە زەمەنەوە هەیە عەرووز زانستی مۆسیقای شیعرە پەیوەندیی وشەو ئاوازو مۆسیقا ئەوەندە بەهێزە لەگەڵ هەر وشەیەك لەناو مێشكدا سەر هەڵدەدا مۆسیقایەكی لەگەڵ دروست دەبێت، كەمانای وشەكەو كاریگەری وشەكە تەواو دەكات )[10] .
ئەگەرچی بەنیاز بووین تەنیا هەڵوەستە لەسەر یەك گۆرانی مامۆستا باكووری بكەین بەڵام لە كاتی ئامادەكردن و خەریك بوون یەكێكی دیكە لە گۆرانییە جوان و هونەرییەكانی دیكەی مامۆستا سەرنجی راكێشم ئەویش گۆرانی (بەهیوات گیان)ە بوو، پێمان وایە لەپاڵ گۆرانی (چاوەڕوانی) دەبێت بەدوو نموونەی زۆر جوان بۆ نیشاندانی روخساری هەندێك خەسلەت و تایبەتمەندی هونەریی و پێناسی ئاوازێكی دەولەمەندو سەركەوتوویی ئەو هونەرمەندە نوێخوازەی كاروانی ستران وئاوازی تازە دانراوی كوردیمان.
(چاوەڕوانی) كێش و ئیقاعەكەی پێنج لەسەر هەشتە واتە (گوڵشێنی- جۆرجینە )كە یەكێكە لە ئیقاع و كێشە تایبەتانەی رۆژهەڵاتیی و ستران و ئاوازی كوردی.
هۆنراوەكەش كێشی خۆمالی و حەوت بڕگەییە، زیاتر لەدەقی گۆرانی و هۆنراوە فۆلكلۆرییەكاندا رەنگیداوەتەوە، شارەزایانی بواری كێشناسی شیعریش بەیەكێك لە تایبەتمەندییەكانی هۆنراوەو شیعری كوردی ناوزەد دەكەن:
رۆژ ئاوا بوو مانگ هەڵهات
یاری من بۆچی نەهات
گووتی دێم گووتی دێم
گووتی دێم كەچی نەهات .
گۆرانی دووەم: (بە هیوات گیانە) كێش و ئیقاعەكەی شەش لەسەر هەشتە ( شایی هێوە) یە كە هەردووكیان بە رێژەكی زۆر بەرفراوان و لەگۆرانی و هەڵپڕكێی كوردی بەتایبەتی و ئاوازە فۆلكلۆرییەكانی كوردستان بەكارهاتوون و بەدوو كێش و ئیقاعی سووك و پڕلە جوولەی ستران و ئاوازە كوردییەكان هەژمار دەكرێن.
هۆنراوەی ئەو گۆرانییەش كێش و بڕگەگانی شەشی خۆمالییەو ئەوەندە جوان ئاوێتەی ئاوازو ئیقاعی دەرەوەی میلۆدیەكە بووە، وەك تابلۆیەكی جوان و پڕ چێژی هونەریی دێتە بەرگوێچكە:
بەهیوات گیانە حالم پەرێشانە
دڵ وەكو پەروانە عاشقی لێوانە.
ئەی گوڵی گوڵزارم بەس بدە ئازارم
رەحمێ بەهاوارم من كە بریندارم
كووشتەیی خاڵی تۆم عیشقی جوانی تۆم
شەو لەخەیاڵی تۆم شێتی ویسالی تۆم .
هەرچەند ئەو دووئیقاعە وەك زۆرینەی ئیقاعە رۆژهەڵاتییەكان لەناوەڕۆكدا هەڵگری روخسارو سیمای جۆراو جۆرو هەمەڕەنگن بەڵام لەو هەردوو گۆرانییەدا وەك زۆربەی ئاوازو سترانە فۆلكلۆرییەكان هەر لەسەرەتاوە تاكۆتایی ئاوازەكە بەیەك نەسەقوو ناوەڕۆكی جێگیر دووبارە دەبنەوە، زۆر دەگمەن ئەو ئیقاعە لەكاتی گۆڕین و ئاراستەی پەیژەی موزیك و هەمەرەنگی وێنای شیعریی و كۆی گشتی موزیكی ئاوازەكان گۆڕان بەسەر پێكهاتەیان دادێت.واتە ئیقاعی گۆرانییكان تاك رەهەندو جێگیرن.
نموونەی هەردوو ئیقاع :
لەسەرەتای هەردوو گۆرانیدا مامۆستا باكووری لەچوارچێوەی ریتمێكی جێگیردا لە (مەزهەب و كۆپلەی یەكەمی میلۆدیەكەو دواتریش لە كۆپلەی دووەمی سەرچوونی هەردوو ئاوازەكەدا لەئاستێكی بەرزی چڕیندا ئیقاعی شیعرو ئاوازەكەی لە بۆتەیەكی جوان و هەست بزوێندا بەرجەستە كردوون، گۆرانی یەكەم بەخێرایی(Larghetto-64 ) گۆرانی دووەمیان بەخێرایی (100- Moderato) لەخولەكێكدا.
ئەو ئاوێتە بوونەی پەیژەو ئیقاعی شیعرو ئاواز، لەڕێگەی گوشین و ئەكسنتی پیتەكانی سەرەتای وشەكان و دەرچەی كۆتایی پیت و ئاوازی دوا بڕگەو سەروای شیعرەكەوە، لەڕێگەی شەبەنگ و شەپۆڵی دەنگ و كۆئەندامی هەناسەی مرۆڤێكی كوردەوە دەچێتە سەر خەرمانەو جیهانی هەمەڕەنگی ستران و ئاوازی كوردی ورۆژهەڵاتییەوە.
دووەم: سكێل و مەقام .
لەو دوو گۆرانییەدا دوو پەیژەو مەقامی سەرەكیی و ناوداری كوردی و رۆژهەڵاتی بەكارهاتوون كە پەیژەو مەقامی ( كورد و بەیات)ە، شایانی ئاماژەیە رێژەیەكی بەرچاو لە ستران و ئاوازە فۆلكلۆرییەكانی كوردستان لەسەر پەیژەی ئەو دوو مەقامە گووتراون و رێژەیەكی بەرچاویش لە ئاوازو میلۆدی تازە دانراو، سوودیان لەو دوو پەیژەیە وەرگرتووە. بەڵام دیارە لەبەد بەختی ئەو نێوەندە هونەرییەی موزیك و سترانی كوردی زۆر كەمتر لە میللەتانی چواردەورمان سوودی لەو پەیژە و مەقامەی خۆی وەرگرتووە، كۆمەڵێك نووسین و پرسی گرینگیش لەمەڕ مەقام و پەیژەكان و خاوەندارییان لێرەو لەوێ بڵاوكراونەتەوە، بەڵام بەگونجاوی نابینین بچینە ناوەڕۆك و ووردەكاری بابەتێكەوە رەنگە ساغبوونەوە یەكلایی كردنەوەی زانستیانەی ئەو بابەتە پێویستی بەدەیان توێژینەوەو چەندین كۆنفراس و كۆنگرەی تایبەت هەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا سەبارەت بە گرنگی بەكارهێنانی ئەو مەقامە و تەوزیفكردنی هونەریانەی مامۆستا باكووری سەرباری زۆر وردەكاری هونەریی ئاوازەكە خۆی، گرنگیەكەی لەوەدایە لەو رۆژگارو سەردەمە ئەو پەیژەو مەقامەی بۆ ئاوازەكەی بەكارهێناوە، پەیوەست بە سەربووردەی گۆڕینی ناوی (كورد) بۆ ( حوسێنی) و نەژادەی ئەو مەقامە، كۆمەڵێك سەرچاوە ئاماژە بەو هەوڵانە كراوە… توێژەرو موزیكناس (د.بەرزان یاسین) دەلێت: (یەكێك لەهەرە كۆنترین مەقامەكانی سیستێمی (مۆدال) ی رۆژهەڵاتی، ناوی مەقامی ( كورد/ كورد)ە. هەر بەناوەكەیدا بەئاشكرا دیارە كەمەقامێكی كوردیەو لە هەموو جیهانی موزیكی رۆژهەڵاتیشدا هەر بەم ناوەوە ناسراوە)[11]. مامۆستای هونەرمەند (ئامانج غازی) لە پەرەگرافی نووسینێكدا لەوبارەیەوە دەلێت : ( ناكرێت و زۆریش لەعەقڵەوە دوورە بێگانەیەك بەكورد هاتبێت ناوی ( كوردی) ی بۆ سكێڵێك دانابێ … هەربۆ زانین لە ( 80%) گۆرانییەكانی بەناو توركی لە سكێلی كوردن، زۆرینەی گۆرانییە فارسییەكان ئەوانەی ریتمی خێرایان هەیە لە سكێلی كوردن، ئەوشەپۆلەی ئێستا ناوەندی گۆرانی عەرەبی گرتۆتەوە لە( 85 %)ی گۆرانییەكان بەتایبەت گۆرانییەكانی كازم ساهیر لە سكێلی مەقامی كوردن، وەلێ لەنێو نەتەوەی كورددا ( 3%)ی گۆرانییەكانمان لەو مەقامەدان، ئەویش بەهەڵكەوت لەو سكێلە ئاوازیان بۆ دانراوە…… )[12] .
هەرچەند دەمێكە توێژینەوەو سەرچاوە مێژووییەكان دەنگی مرۆڤ و گۆرانی چڕینیان بە پێشینەو سەرچاوەی داهێنانی ئامێرو لقەكانی موزیك پشت ڕاستكردۆتەوە، لەبەر ئەوەی دەنگ و هەناسەو ئەو كۆئەندامانەی زمان و دەنگ و هاوارو چڕین، لەیەكەیەكی ئۆرگانیدا راستەوخۆ پەیوەستن بە ئەندێشەو خەیاڵ و سەرچاوەكانی دیكەی مەعریفەو بیركردنەوەی مرۆڤ، بۆیەش لاپەڕەكانی مێژووی زانستی پێوانەی میانە دەنگییەكان بەگشتی و دروستبوونی سكێڵ و پەیژەو مەقامەكان، چ لە مێژووی كۆنی یۆنان و رۆژئاوا، چ لە لایەن زاناكانی رۆژهەڵاتی بەگشتی لە ئاماژەكانیاندا دووپاتی ئەوەیان كردۆتەوە قۆناغ بەقۆناغ بەپێی پێشووە چوون و گۆڕانی كولتووری مییلەتان و چێژو میزاجی مرۆڤەكان، هەمیشە لە پۆلێن بەندی و مییانە دەنگییەكان لەكاتی ئاداو چڕیندا ئەو پەیژەو مەقامانە لەیەكتر جیاواز بووینە. ئەگەرچی لە چوارچێوە گشتییەكەدا هەر لەكۆنەوە پەیژەو سكێل و مەقام و مۆدەكان، پەیوەست بوونە بەو قەدەرو توانا سرووشتی و رەنگ ڕێژبوونە جێگیرو سنووردارە فیزیكیەی میانە دەنگییەكانی خودی مرۆڤ.
بەمانایەكی دیكە مۆدو مەقەمەكان و بابەتی هاوبەشی پرسە فیزیكییە چەسپاوەكانیان چوارچێوەی ئەو بارو دۆخە جێگیرو فیزیكیەی توانا سنووردارەكانی مرۆڤەكانن بەهەموو رەنگە جیاوازەكانیەوە، دوور لە تایبەتمەندی و وردەكارییەكانی ئەو چوارچێوە گشتییەو مۆدو سكێلەكانی میللەتان لە وردەكاری میانەی نێوان تۆن و تایبەتمەندییەكان بوونەتە خاوەن مۆرك و ئاكاری زانستی و رەوشی تایبەت بەخۆیان، هەر بۆیەش دەبینین ئەو پرسە هەمیشە بابەتێكی گەرم و گوڕی تیۆرناسان و موزیكناس و توێژەران بووە بەدرێژایی سەدەكان.
ئەو چەند دێرەمان لەمەڕ گرنگی سكێڵ و مەقام بۆ ئەوە بوو، بڵێین یەكێك لەو بابەتە گرنگ و هەستیارانەی پێكهاتەی موزیكی رۆژهەڵاتی خودی سكێل و ئەو مەقامانەن لەكۆنەوە بوونەتە جێی تێڕامانی تیۆرناس و فەیلەسوف و موزیكناسنەوە، چونكە رۆڵی گەورەو كاریگەرو یەكلاكەرەوەیان هەبووەو هەیە لەبەرجەستەكردن و وێناكردنی بارودۆخی دەروونی و سایكۆلۆجی و هەموو ئەو بابەتانەی پەیوەستن بە ئەندێشەو خەیاڵ و دەربڕینەكانی مرۆڤەوە، لە خۆشی و شادی و جەنگ و ئاشتی و چركەساتە وردەكانی ژیانی ئەو كارەكتەرانەی راستەوخۆ مامەڵەی هونەریی و موزیكیی لەگەڵ ئەو مۆدو مەقام و سكێلانە دەكەن.
هەروەك ئاماژەمان پێیدا ئاوازی گۆرانی ( چاوەڕوانی) لەسەر پەیژەی مەقامی (كورد) داڕژراوە، ئەوەی دیارە پانتایی بەرفراوانی یازدە بۆ دوازدە دەنگی لە هەردوو رەگەزی مەقامەكە بۆتە میانەو گۆڕەپانی سەرچوون و دابەزینی جوولەكانی چڕین و دەربڕنی ئەو پرسیارو وێنا شیعریانەی كە هەم پرسیارو هەم هەواڵی هەردووكیانن، واتە لەو ئاوێتە بوونەدا ئاوازی موزیك و پەیام و ناوەڕۆكی دەق بوون بەیەك هەناسەو داخوازی لە بۆتەی چڕینی كۆپلەی یەكەم و دووەمی گۆرانیەكەدا، دووبارە بوونەوەی لە سێیەم و چوارەم، وەك روخسارو نەریتی زۆربەی گۆرانییە تازەكانی ئەو رۆژگارە .
دەستپێكی ئەو گۆرانییە لە دەنگی هەشتەمی سكێلەوە وەك جۆرێك لە هاوارو بانگكردنێكی بەهێزو دێتە كۆێچكە، كاتێك كەسێك دوای چاوەڕوانی و بێزارییەكی زۆر هاواری لێهەڵدەستێ و گللەیی و گازندەكانی لەو شوێنە بەرزەوە بەبەژن و باڵای تۆن و رەگەزی هەڵگەڕاوەی مەقام كورد بۆ دامێن و لەنگەرگرتن لە سەر تۆنی جێگیرو پێنجەمی مەقامەكەو رەگەزی كوردو تۆنی (لا)جێگیر دەبێت و دەپرسێت:
رۆژ ئاوابوو مانگ هەڵهات، یاری من بۆچی نەهات ؟
دواتربەردەوام دەبێت لە دابەزین و سەرەو لێژبوونەوە بۆ رەگەزی دووەمی مەقامەكە لەجوولەیەكی راگوزەر بەسەر هەردوو رەگەزی (نەوای سۆل و عەجەمی فا) و نیشتنەوەو لەنگەر گرتن بۆ رەگەزی كورد ( رێ)و تۆنی جێگیر :
گوتی دێم ! گوتی دێم !
گوتی دێم كەچی نەهات !
ئەوەی بەروونی دیارە لەكۆپلەی یەكەمی گۆرانییەكە لەپانتایی یەك ئۆكتافی دەنگدا واتە هەشت دەنگی تەواوی هەردوو رەگەزی مەقامەكە لەسەرچوون و دابەزین، بەچڕین و ئەدایەكی جوان و پاراو، بەهەناسەیەكی حەسرەت ئامێزی هونەریی، گوێبیستی كۆپلەی یەكەمی گۆرانییەكە دەبین. گۆرانییەك بەبڕوای ئێمە پێش تێهەلكێشكردن و ئاوێتە بوونی( ئاوازو شیعرەكە) بەیەكەوە، چرۆی ئاوازە موزیكیەكە لە ژانی دەست و پەنجەی عوود ژەنێكەوە سەرەتاكانی چەكەرەی كردوەو سەریهەڵداوە، بەدووریشی نابینم لەگەڵ شیعرەكە بەیەك ژان لەیەك چركەساتدا دروستبووبن، لەبەرئەوەی دەقی هۆنراوەكەش هەرخۆیی دایناوە.
كۆپڵەی دووەم و سێیەم و چوارەمی ئاوازەكە بەیەك ئاواز سێبارەو چواربارە دەبنەوە بەم كۆپلە شیعرانەی كە بڕگەكانیان حەوتین و بەنەسەقێكی جوان بێ گرێ و گۆڵ بەهەناسەو دەربڕینێكی شیرن لە سنووری ئۆكتاف و دوو دەنگ واتە (دە) میانەی دەنگی بەتێكەڵاو كردن و گوزەرێكی جوان بەناو هەرسێ رەگەزە سەرەكییەكەی (مەقام كورد ) كە ئەمانەن: ( عەجەم فا و كورد لا و نەهاوەندی سۆل).
ئەوەی تێبینی دەكرێت لە هەردوو كۆپڵەی یەكەمی ئاوازەكەو دواتریش هەموو كۆپلەكان و كۆی گشتی ئاوازەكە هونەرمەندی خوالێخۆشبوو باكووری، سوودی لەوشێوازە باوەی گۆرانییە فۆلكلۆرییەكانی كوردی وەرگرتووە بەتایبەتیش ئاوازە فۆلكلۆرییەكانی بەشی باكووری كوردستان ئەویش دەستپێكردنە لەتۆنە بەرزەكانی سەرووی هەردوو تۆنی چوارو پێنجی رەگەزی مەقامەكان، كەبەردەوام دوو تۆنی كاریگەری بەستنەوەی هەردوو رەگەزە سەرەكییەكی مەقامەكانن، دوورتر لەوە زۆر بەلێهاتوویی لەئاستێكی پڕ لەجوانكاری و سەلیقەی بەرزی هونەریدا ئەو دەستپێكەی گواستۆتەوە بۆ كۆتاف و پڵەی هەشتەم كە دەكاتە تۆنیكی مەقامەكە، دواتریش وەك شێوازە باوەكە لە دووەم رستەی ئاوازەكە بەزنجیرە پێ بەپێی تۆنەكان پەیژە ئاسا بۆ خوارەوە دابەزیووەو بەشێوازی راگوزەر بەسەر رەگەزەكانی نەوای سۆڵ و عەجەمی فاو بە جێگیر بوون لە تۆنیكی مەقامەسەرەكییەكە لەنگەری گرتووەو جێگیر بووە.
بەڵێنی دامێ دوێنێ، لەسەر قسەی بمێنێ
دڵم چیتر نەشكێنێ، بمگەێنێ بەئاوات .
تۆ بڵێی هەبێ كچێ، قسەی لەدڵ دەربچێ؟
بەڵێن بداو بۆی بچێ ؟ وازۆر تێپەڕ بوو لەكات .
پرسیم لە چیا لەكانی، لەدرەخت لەبەرد لەخانی
كێوە چوو یارم كوانی ؟ هەموویان مان كش ومات.
گۆرانی دووەمی ئەو كوورتە باسەمان ( بەهیوات گیانە) یە، ئەو ئاوازە یەكێكی دیكەیە لە ئاوازە ناسك و شیرینەكانی مامۆستای هونەرمەند باكووری، ئەو ئاوازە لەسەر سكێل و مەقامی ( بەیات)ە، یەكێكی دیكەیە لەو سكێلە رۆژهەڵاتی و كوردییانەی لەكوردستان (فۆرو شێوازگەڵێكی هەمە چەشن و هەمەڕەنگ لەسەر ئەو سكێلە بونیادنراوە وەك : لاوك و حەیران و بەیت و بالۆرەو رێژەكی زۆر ستران و ئاوازی فۆلكلۆری و میللیی و ئاوازی تازە دانراو.
وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ئیقاعی ئەو گۆرانییە شەش هەشتەو یەكێكە لەو ئیقاعانەی پڕ جوولەوخێرایە لەستران و دیلانی فۆلكلۆری كوردەواریدا زۆر بەرفراوان بەكارهاتووە.
ئەو ئاوازە گەرچی لەمەقامی بەیاتە بەڵام بە میانەیەكی چواری تەواو بە رەگەزی راست (دۆ فا ) دەستپێدەكات و لە نیوە رستەی دووەمی ئاوازەكە چوار دەنگ و رەگەزی بەیاتەكە جوان ئادا دەكات و پاشان لەسەر تۆنی بنكە لەنگەر دەگرێت و دەوەستێت.
لەكۆپلەكانی دووەم سێیەم وەك زۆربەی گۆرانییەكانی ئەو سەردەمە رێڕەوی ئاوازەكە بەسەرچوون بۆ رەگەزی دووەم هەڵدەكشێت و سەردەكەوێت، كە هەمیشە ئەو رەگەزەی دووەم دەبێتە هۆی ناولێنان و یەكلا بوونەوەی جۆری مەقام و پەیژەكان، بۆیە لەكۆپلەی دووەم بە پازدان بۆ پلە دەنگی حەوتەم ( سۆل دۆ ) و دروستكردنی رەگەزی ( راست سۆل ) ئاوازەكە لە بۆتەی بەیات موحەیر بەجوانترین شێوە بەگوێچكەمان بگەیەنێت كە دەلێت: ( ئەی گوڵی گولزارم بەس بدە ئازارم) دواتر لەجوولەیەكی تردا بۆ گەیشتن بەلووتكەو لەنگەر گرتن لەسەر تۆنی بنكە بەهەمان میانەی رەگەزی چواری تەواو( دۆ فا) لە ئۆكتافی دووەم پەیامی ئاوازەكە دەگەیەنێت ( رەحمێ بەهاوارم ) دواتر بە دوو هەنگاوی راگوزەر بە پلە دەنگی پێنجەم و چوارەمی زالی پەیژەكە دەگەرێتەوە بۆ رەگەزی یەكەمی بەیات و تۆنی بنكەو جێگیر.
شایانی وتنە ئەو دوو گۆرانیەو زۆربەی ئەو گۆرانیانەی مامۆستا باكووری كە لەگەڵ تیپی موزیكی ئێزگەی بەغدا تۆماركراون لە باری پێكهاتەی ئامێرەكان و ئامادەكردنی موزیكەوە لاوازی و هەژاریان پێوە دیارە، لەبەر ئەوەی زۆربەی ژەنیارەكان ئەگەر بەنەژادیش عەرەب نە بووبن لەژێر كاریگەری ژینگەو كلتووری موزیكژەنان و كەش و هەوای ئەوكات و سەردەمی موزیكی عەرەبی و ئەندامانی گروپی موزیكژەنانی رادیۆی بەغدای ئەوسا بووینە … بۆیە زۆر ئاساییە موزیكی پێشەكی و رەنگ و روخساری ئەو ئاوازانەو دەنگی گۆرانیبێژانی نموونەی وەك مامۆستا باكووری ئەوانی دیكە، خۆیان و دەنگەكانیان كەوتبنە ژێر كاریگەری ئەو مۆرك و تەوژمە، بەلام ئەوە بەومانایە نایەت دەستبەرداری توانای دەنگ و سەدای سترانبێژان و ئەو ئاوازە جوان و هونەریانەیان ببین و ئەو دۆخە خەوشێك بخاتە سەر ئاوازو میلۆدییەكانیان كە لەو سەردەمە لەوەها بارو دۆخێكدا هاتوونەتە بەرهەم و تۆماركراون.
بابەتی رەنگی دەنگ وچینە دەنگ، دوو تووخم و ئاماژەی دیارو زەقی ناسنامەی هونەریی هەرگۆرانیبێژێكن، لەپۆلێنكردن و پێناسی هونەریی و ناسینەوەیان بەردەوام وەك دوو هێماو ئاماژەی روون دێنە بەرباس و لە پرۆسیسی ئاوازچڕین و ئەداكردن و كاركردنە سەر گوێچەكەو چێژی بیسەرانیشدا لەجوگرافیاو زەمەنی خۆیاندا پێی دەناسرێنەوە.
بۆمامۆستا باكووری و هەموو سترانبێژان كاتێك بەزمانێك و دیالێكتێك گۆرانی دەچڕن كۆمەلێك چەمك و بابەت دێنە ناو بابەتەكەوە كەپێوەندیی راستەوخۆیان بە بونیادو پێكهاتەی ئەو دەنگەوە هەیە كە دواجار دەیبیستن لەكاتی گۆرانی وتندا وەك 🙁 ژینگەی خێزانی ، منداڵی ، خوێندن ، زمانی خوێندن و نووسین، حەزو خولیاكان، گوێگرتن، سروشت و پێكهاتەی كۆئەندامەكانی بەرهەمهێنانی دەنگ بەگشتی ….. هتد ).
هەربۆیەش وەك ئەو رەنگانەی بەرچاومان ناوی هەموو ئەو شتانەی بەسالان ئەزبەرمان كردوون بەبیستنی ناوی مامۆستا باكووری نموونەكانی دیكە راستەوخۆ رەنگی دەنگ و تایبەتمەندی چریكەی شەپۆلەكانی لەهۆش و هزرماندا دەزرینگێنەوەو وەك بوونی راستە قینەیان هەستیان پێدەكەین.
پەیوەست بەو لایەنەوە بە پێویستمان زانی بیرو بۆچوونی دوو مامۆستای هونەرمەند سەبارەت بە هونەرو تایبەتمەندی دەنگی مامۆستا باكووری بخەینە روو :
هونەرمەندی موزیكەژن (وریا ئەحمەد)[13] لەپێشەكی دیمانەیەك كەساڵی (1993) لەگەڵ مامۆستا باكووری ئەنجامیداوە دەلێت (باكووری هونەرمەند لەسێ روانگەوە دەبینم):
– گۆرانیبێژێكی كوردی كۆن و ناودار.
– موزیكژەنێكی كوردی كۆن .
– فێركارێكی موزیك .
لەراستیدا ئەو دیمانەیە كۆمەڵێك زنیاری و بابەتی هونەری وردی ژیانی هونەریی مامۆستا باكووری لەخۆ گرتووە.
لەلایەكی دیكەوە هونەرمەند(ئامانج غازی) لە نووسینێكدا رۆڵی مامۆستا باكووری لە پەروەردەكردنی كۆمەڵێك بەهرەی هونەری لەشارەكانی كۆیەو هەولێر بەرز دەنرخێنێت و ئاماژە بەهەوڵەكانی دەكات سەبارەت بە دامەزراندنی تیپە موزیكییەكانی هەریەك لە (باواجی و دەرسیم ). هەر لەو نووسینەیدا سەبارەت بەچینە دەنگی مامۆستا (باكووری) دەلێت:( چینە دەنگی مامۆستا باكووری لە بنەڕەتدا دەنگی ( گڕە Bass) لەقەلەم دەدرێ و ئەو دەتوانێ ( می گڕ) كەدوو پلە دەكەوێتە ژێر كۆكی چوارەم ژێی كەمانجە بەتەواوی ئادا بكات و ئەو ئاوازو میلۆدیانەی كە ئاداشی كردوون زۆر شارەزایانە لەو ئۆكتاڤە نەیویستووە تێپەڕ بكات، بۆئەوەی بتواانێ بەچاكترین شێوە داهێنانی تێدا ئەنجام بدات ……)[14] .
سەبارەت بە چینە دەنگی مامۆستا باكووری لەگۆرانی یەكەم تۆنی جێگیرو تۆنیكمان بە (سكێل و مەقام كورد) لەسەر تۆنی ( رێ ) نووسیووە، بەڵام لەكاتی تۆمارەكردن ئەو گۆرانییە نیو پلەی دەنگ نزمتر تۆمار كراوە، واتە تۆنی جێگیرو تۆنیك (دۆ دێزە ). ئەو دبەزاندنی تۆنەش هەر بۆ ئەوە بووە بەدرووستی لە میانە دەنگی سرووشتی خۆیدا گۆرانییەكە بچڕێت. گۆرانی دووەمیش (بەهیوات گیانە) تۆمركراوەكەی لەسەر تۆنی ( می) جێبەجێ كراوە. چونكە هەردوو ئاوازەكە لە كۆپلەكانی دوای مەزهەب چواردەنگ و رەگەزی دووەمی مەقامەكان تێدەپڕێنن و سنووری ( دە) میانەی دەنگیان لەخۆ گرتووە، وەك لە نموونەیەكدا ئاماژەی پێكراوە.
لەكۆتاییدا دەتوانین ناوەرۆكی ئەم نووسینەو سیماو تایبتمەندییەكانی میلۆدی و ئاوازی ئەوسای مامۆستا باكووری بەگشتی لەچەند خاڵێكدا چڕ بكەینەوە:
– مامۆستا باكووری بۆ زۆربەی ئاوازو میلۆدییەكان سوودی لە ئیقاع و مەقامە رۆژهەڵاتییەكان بەگشتی و كوردییەكان وەرگرتووە. پێمان وایە تایبەتمەندی دەقە شیعرییەكان رۆڵی بەرچاویان هەبووە لەو بارەیەوە .
– لەزۆربەی ئەو ئاوازو میلۆدیانە سنوورو میانەی هەردوو رەگەزی مەقامەكانی خستۆتە واری جێبەجێكردنەوە، لەو دوو گۆرانیەش بەتایبەتی دۆخێكی تایبەت دەبینین ئەویش بەكارهێنانی (دە) میانەی دەنگییە، واتە ئۆكتافێك و سێ دەنگ. جیا لە ئاوازو سترانی فۆلكلۆری ئەو دۆخە تەنیا لە ئاوازی تازەی هونەریدا بوونی هەیە.
-تیپی موزیك و بەشی كوردی رادیۆی بەغدا كاریگەریەكی گەورەو بەرفراوانی هەبووە بۆ كۆكردنەوەی گۆرانیبێژانی هەموو كردستان، ئەوەش بۆتە هۆكاری ئەوەی گۆرانیبێژان لەنزیكەوە زیاتر ئاشنابن بە ستایل و فۆرمە جیاوازەكانی كوردستان.
-پێش مامۆستا باكووری و شەماڵ سایب هەوڵی سەرەتایی بۆ وتنی گۆرانی و بەستە هەبووە دوای لاوك و حەیران و مەقامەكان، بەڵام رەنگرێژو وەرچەرخان و هەنگاوە تۆكمەو زانستییەكە لەلایەن ئەو دوو زاتەوە پەرەی پێدراو گەشەی كردوو دواتریش لەسەر ئاستی نێوەندی هونەریی و گوێگران و هەوادارانەوە بەرفراوانتر پێشوازی لێكراو دەنگیدایەوە.
– دەكرێ بلێین هونەرمەندان ( باكووری) و ( شەماڵ سایب) دوو كارەكتەی سەرەكیی و پێشەنگی ئاوازی تازە دانراوی هونەریین، لە مێژووی ستران و ئاوازی كوردی لەو بەشەی كوردستاندا.
– ئەو جۆرە لەئاوازو ستران بۆ ئەو سەردەم ئەگەرچی بەدەر نەبووە لەكاریگەرییەكانی ژینگەی دەوروبەر، بەڵام بەهەموو پێوانەیەك جۆرێك بووە لەبوێری و رەچەشكێنی.
[1] – ميَذووى راديؤى كوردى بةغداد- ن. كةمال رةئووف محةمةد 2014 هةوليَر .
[2] – طؤرانيبيَذة نةمرةكان بةشى يةكةم 2001. دانانى باكوورى .
[3] : دوولآثةرةى دةستنووسى مامؤستا باكوورى بةزمانى عةرةبى .
[4] : [4] – يادطارييةكانى بكوورى ئنستيتيوتى كةلةثوورى كورد.
[5] : [5] – فوزى كريم – الموسيقى والشعر- دار نون 2015 .
[6] : باكووری كتێبی ئێزگە چاپكراوی ساڵی 2009 هەولێر
[7] : طؤرانيبيَذة نةمرةكان بةشى يةكةم 2001. دانانى باكوورى .
[8] : يادطارييةكانى باكوورى ئنستيتيوتى كةلةثوورى كورد.
[9] : ثةيذة زنجيرة بلآوكراوةى بنكةى مةقام سالَى 2012 .
[10] : – كيَشى شيعرى كلاسيكيى كورد و …… عةزيز طةردى هةوليَر 1999.
[11] : لةناو موزيكى كورديدا سةمبؤلؤذى موزيك بنةضةكانى مةقام . د. بةرزان ياسين.
هارمؤنياى دةنط و ميلؤدى كوردى . ئامانج غازى 2007.
[12] :
[13] : كةشكؤلَى نووسينةكانم . وريا ئةحمةد 2009.
[14] : هارمؤنياى دةنط و ميلؤدى كوردى ئامانج غازى 2007.
