فیشەکێکی بێدەنگ
چرۆ زەند/ نووسەر/ کەنەدا
ئێوارە پاییزیکی درەنگ کوتایی ١٩٨٩، کاتێک خۆر تەواو ئاوا بوو. لە ماڵە وە بووم، ماڵەکەم بوونمە: باخچەیەکی نهێنی و بەهەشتێکی بچووکە لە بیرەوەریەکانمدا. ئەو ئێوارەیە، بە ئاوی بیرەکە ڕووەک و درەختەکانم ئاو دەدا. نەرمە بایەک گەڵاکانی دەهێناو دەبرد لە جوڵەیەکی بەردەمدا لەگەڵ ئاوەکەدا سەمایان دەکرد. باڵندەکان دەیان قیڕاند، دەفڕین و دەنیشتنەوە بەبەردەوامی لەسەر یەک باڵندەی مردوو کەوتوو. کانزایەک لە لێوی دارەکەدا لە نزیک کۆترێک دەدرەوشایەوە. کە سەیرم کرد کانزاکە فیشەکە. فیشەکەکەم دەرهێنا و ڕامکردە ناو ماڵەکە و نیشانی باوکمم دا، پێم ووت، لە تەنیشت باڵندەیەکەوە فیشەکێکم دۆزیەوە. باوکە باسی ئەم فیشەکە چییە؟
باوکم (کەریم زەند) فیشەکەکەی لە نێوان دەستەکانیدا گرت و سەیری کرد.
وتم: “باوکە، تۆ چی دەڵێیت؟ ئایا ئەوە ئەو فیشەکەیە کە لێتیدا؟ باوکم بێدەنگ بوو و ڕێگەی بەخۆی دا ساتێک نۆستالژیا بۆ ئەوەی بیر لەو ڕۆژە تەماوییە بکاتەوە کە لە بێدەنگیدا خلیسکاوە. بە ژوورەکەی خۆیدا ڕۆیشت بەرەو نووسینگە و کتێبخانەکەی، نزیک سەرینەکەی شانی دادا، کەوتە بیرکردنەوەیەکی قووڵ، برینەکەی هێشتا ساڕێژ نەبووبوو، حوکمڕانی فیشەکەی کرد و بە ئەگەرێکی زۆرەوە وتی: بەڵێ، بەڵێ
پرسیم؛ باوکە، دەزانێت کێ ئەو کارەی کردووە؟
هەناسەیەکی قووڵی هەڵمژی، گێڕایەوە: کات دووروبەری حەوتی ٧ بەیانی بوو، من لە حەوشەی پێشەوە بووم و دارەکانم ئاو دەدا و گوێم لە لێدانی دەرگاکە بوو. دەرگاکەم کردەوە و بینیم دوو پیاو ڕوو بەڕووی یەک لە بەر دەرگا وەستابوون. جلوبەرگی نەریتی کوردییان لەبەردا بوو، پێم گووتن فەرموون: یەکێکیان لێم نزیک بووەوە، پرسی مزگەوت لە کوێیە؟ بەو شێوەیە ئاراستەم کرد کە بەرەو مزگەوت دەیبرد. من هەنگاوم نا بۆ ئەوەی ڕێگاکەیان پیشان بدەم و دڵنیا بم کە بە ئاراستەیەکی دروستدا ڕۆیشتوون؛ پیاوەکەی تر دەمانچەکەی دەرهێنا و فیشەک، لە دوای فیشەک بە سەر و دەموچاومدا تەقاندی. من تووشی شۆک بووم؛ دەستم لە لووتم دا، خوێن بە دەموچاوما دەهاتە خوارەوە. کەوتم بە زەویدا خل بوومەوە نزیک قەراغی شەقامەکەی بەرامبەر قوتابخانەی سورکێو (مۆزەخانەی کەلتووری ئێستا). یەکێکیان لێم نزیک بووەوە وتی دەمەوێت دڵنیا بم کە مردووە، ئەوی تریان بە دەنگێکی بەرز وتی “وەک سەگ مرد”، پاشان ڕۆشتن. بەو پێیەی بەیانی زوو بوو، کەس لە ڕێگاکەدا نەبوو، هیچ دەنگێک لە دەمانچەکەوە نەهات.
لەو ڕۆژگارانەدا، لە شارە بچووکەکاندا ناهاوسەنگی هەبوو، ئوتۆمبیلی فریاکەوتن نەبوو، بەتایبەت لە هەرێمی کوردستان. هیچ تەکسییەک نەیویستبوو بیباتە نەخۆشخانە؛ بە تایبەتی دۆسیەکە تەقەی تێدابوو، ئەمەش کێشەیەکی بۆ هاوڵاتیان لەگەڵ پۆلیس دروست دەکرد. پورزایەکی باوکم خاتوو فاتمە، لە هەمان گەڕەک بەرامبەر ماڵەکەمان دەژیا، هاتۆتە دەرەوە بۆ ئاودانی ڕووەکەکانی، ئەو بەخەمباری تەرمی پیاوێکی بریندار دەبینی داوای یارمەتی دەکا؛ ئاماژەی بەوەشکرد کەدڵخۆش بوو کە پیاوەکە هێشتا لە ژیاندایە. ئەم پیاوە باوکم بوو، هاوار دەکات بۆ یارمەتی، یەکێک لە دراوسێکان( ئەوڕەحمان بۆسکانی) برای علی بۆسکانی بە ئۆتۆمبێل دەڕۆیشت لەو کاتەدا و دێتە دەرەوە ، ئەو باوکم دەبینێت، بێ دوودڵی، یەکسەر دەیبا بۆ نەخۆشخانە، باوکم لە نەخۆشخانەی سلێمانی لە ژووری فریاکەوتن خەوێندرا بۆ چارەسەر.
لە نەخۆشخانە، پەرستار و پزیشک دەیانەوێت پێش چارەسەرکردن ڕاپۆرتێک لە پۆلیسەوە هەبێت؛ بەڵام ڕاپۆرتی پۆلیس پێویستی بە ئیفادەی کریم زەند هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە تووشی کێشەی زیاتر بێت. باوکم نەیدەویست سکاڵا بکات. هیچ پزیشکێک چارەسەری نەکرد. لە کۆتاییدا پەرستارێک بە ناوی نەوزاد باوکمی دەناسی. لە نەخۆشخانە بەنهێنی چارەسەری بۆ کردووە و پێی وتووە کە برینێکی سووک لە دەموچاو و لوتیدا هەیە.گولەکان بەر سەری نەکەوتوون. لە هەمان ڕۆژدا لە نەخۆشخانە دەرچووە . ئێوارەی ئەم ڕۆژە پڕ لە ڕووداوە، دکتۆرێک (دکتۆر باقر) هاونیشتمانی میسر، لە نەخۆشخانەی سلێمانی کاری دەکرد، هاتە ماڵمان و چارەسەری کرد. چل ڕۆژ هەموو ڕۆژێک ئەو دکتۆرە کە ڕێزی تایبەتی هەبوو بۆ باوکم دەهاتە ماڵەوە بۆ چارەسەری تا چاک بووەوە.
من لە تەنیشت باوکم دانیشتم و پرسیاری زیاترم لێکرد کە بۆچی ئەمە ڕوویداوە. گێڕایەوە کە دوای بڵاوبوونەوەی پەیمانی نوێ بە زمانی کوردی لە بەرگی کتێبەکەدا نووسراوە (بەرچڤە) وەرگێڕانی قەشە یوسف پەری و کەریم زەند . ئەم پەڕتووکە بە ئەرکی هەرووکمان وەرگێراو گەیاندار بە چاپ، پاش ئەم ڕووداوە چەندین جار هەڕەشەی لە ئیسلامی تووندڕوەم پێگەیشتووە و بە کاری خراپ تۆمەتباریان کردم و هەڕەشەی کوشتنیان لێکردم. لە چەند توندڕەوییەکدا مۆلا فەتوای لەسەر کوشتنم ڕاگەیاند. زۆر نامەی هەڕەشەم پێگەیشت، ئاماژەیان بەوە دەکرد (ئەگەر ئەوەی بە هەڵە کردووتە ڕاستی نەکەیەوە، دەکوژرێیت). دیسانەوە ویستم زانیاریم هەبێ کە چۆن وەرگێڕانی پەیمانی نوێ کەوتە بیرۆکەی باوکم. باوکم بەهۆی بیروباوەڕی خۆیەوە دەربەدەر کرابوو، کە لە ژیانی پیشەیی خۆیدا وەک ڕۆژنامەنووس و نووسەری مێژوویی گەریدەی ناسراو لە هەرێمی کوردستانەوە، باکوری عێراق، ڕاگوێزکرا بۆ هەرێمی عەرەبنشین لە باشووری عێراق، کە زمانی فەرمی عەرەبییە، لە شاری ناسریە، سەر بە بەسرە بۆ ماوەی شەس ساڵ دەستبەسەر بوو. ئەو چەند مانگێک بوو بیری لە پەیمانی نوێ کردبۆوە و بۆچی لەو ڕۆژگارانەدا بە کوردی بەردەست نەبوو. لەو سەردەمەدا تاکە وەرگێڕان کتێبی ئینجیلی مەتی بوو کە لە کوردستاندا ئەوەش بەردەست نەبوو. بیری لەوە کردۆتەوە کە چۆن دەبێت پەیمانی نوێ وەربگێڕدرێتە سەر زمانی کوردی؟ و کێ دەبێ ئەو کارە بکات؟ ئاخر ئەگەر هەندێک کەس ناکۆک بن کێ هاوکاری و پشتگیری دەکات؟ زۆر پرسیار بەردەوام لە مێشکیدا بوو.
ڕۆژێک لە کاتی دەربەدەریدا لەسەر جێگاکەی پاڵکەوتبوو و خەوی لێکەوت. شتێکی سەوز لە ئاسمانەوە هاتە خوارەوە بۆ سەر زەوی و پێی دەگوت زەند، زەند. میللەتی کورد ناچارە کتێبی پیرۆز بە زمانی خۆیان بخوێننەوە. تۆ ئەوە دەکەیت، خوداش دەتپارێزێت و ڕزگارت دەکات. کە بەیاننامەکە تەواو بوو، فریشتەکە چووە ئاسمان. باوکم دوای خەونەکەی دانیشت بانگی دایکم (ئامینە) کرد و پێی گوت “خودا بەڵێنی دا کە من بپارێزێت بۆ کارێک، بەڵام دەبێت بگەڕێمەوە بۆ سلێمانی، زێدی خۆم، بۆ ئەوەی ئەو کارە ئەنجام بدەم”. دوای ئەو خەونەش حکومەتی عێراق ڕێگەی پێدەدا بگەڕێتەوە زێدی خۆی، پاش شەش ساڵ دەستبەسەری باوکم گەڕایەوە بۆ سلێمانی. ئێستاش لەبیرمە لەو منداڵیدا گەڕاینەوە زێدی خۆمان. من لە باخچەی ساوایانی سلێمانی ناونوسکرام وە خوێندم، خۆشحاڵ بووم کە گوێم لێ بوو هەمووان بە کوردی زمانە شیریبنەکەم دەدوان.
دوای ئەوەی گەڕاینەوە ماڵەوە، باوکم پەیوەندی بە قەشەیەکەوە کرد (قەشە یوسیف پەری). قەشە بەڵێنی بەباوکم دا کە یارمەتی بدات و بەشداری لە وەرگێڕانەکەدا بکات. لە ماوەی حەوت مانگدا بەردەوام کاریان کرد، هەردووکیان کتێبی پەیمانی نوێیان وەرگێڕا، کە کتێبەکە لە کۆتایی پایزی ساڵی ١٩٧١ لە چاپدرا.
هەروەها پەیوەندی بە سەرکردە بارزانی و شێخ محەممەد خال و زۆرێک لە بۆچوونی پیاوانی ئایینی دەکات وە بیرو ڕاکانیانی بە هەند وەردەگێرت. نامە دەنێرێت بۆ پەسەندکردنی کارەکەی کە وەرگێڕانی پەیمانی نوێیە. هەموویان پشتگیری لە بیرۆکەکەی دەکەن و ڕێگەی پێدەدەن بەڵێنی پێدەدەن یارمەتی بدەن لە باری دارایەوە پاڵپشتی بکەن، هەرچەندە هەموویان کارەکانی پەسەند دەکەن، بەڵام کەس یارمەتی دارایی و بەچاپ گەیاندنی نادات؛ پارەی چاپکردنی ١٥٠٠ هەزار و پێنج سەد دانە لە سەر ئەرکی خۆی دەدات. دۆزینەوەی چاپخانەیەک بۆ ئەو کارە و دابەشکردنی نوسخە بۆ کتێبخانەی گشتی و کتێبفرۆشەکان و هەندێ شوێنی تر، کارێکی قورس بوو، بەڵام باوکم توانی ئەنجامیدات.
من ترس و گوومانم بوو لەو دوو پیاوەی کە دەیانویست باوکم بکوژن. باوکم گەلێک گرنگە لە ژیانمدا، هەمیشە ترسێک ڕاوی دەنام ترسی لەناوچونی ئەو. من هەرگیز نەمتوانی هیچ بنووسم لەو بارەوە، دواجار کە نووسیم، ئەو دەمە بوو لەکەنەدا کە ئازادی دەربرینم هەبوو. هەوڵەکانی تیرۆرکردن بۆ چەندین ساڵ بە نادیاری مانەوە تا ئەندامێکی دادگا لە سلێمانی پەیوەندی بە باوکمەوە کرد و زانیارییەکانی بۆ ئاشکرا کرد. بکوژەکە شایەتحاڵی ئەوەی داوە کە کەسێکی دیکە لەگەڵیدا بووە. ئەم کەسەی تر گیانی لەدەستداوە، لە ڕووداوێکی تردا کوژراوە کە هەوڵی بۆ داوە. هەوڵی تیرۆرکردنی باوکم ئیتر نهێنی نییە. سەدان کەس سەردانی باوکم دەکەن بۆ بیستنی چیرۆکەکە، لەنێویاندا کەناڵە تەلەفزیۆنییەکان چاوپێکەوتنی لەگەڵ دەکەن. باوکم لەو کەسە خۆش بوو کە هەوڵی کوشتنی دا؛ وتی خودا لە کۆتاییدا دادوەر دەبێت. بکوژەکان بە هاوکاری ئەندامانی دەزگای هەواڵگری عێراق خۆیان بە ئیسلامی توندڕەوەکان دەفرۆشن. زانیم کە پلانیان دانابوو سێزدە کورد تاک بە تاک بکوژن؛ یەکێک لەوانە من بووم. دوو جار، فیشەکێکیان تەقاند کە من لە بازاڕی سلێمانی بووم. خۆشبەختانە هیچ فیشەکێکم بەرنەکەوت. جاری سێیەمیش هاتنە ماڵەکەم بۆ ئەوەی تیرۆرم بکەن. هەرگیز گلەیی لە بکوژان ناکەم؛ من تاوانباریان ناکەم و لێیان ناترسم چونکە ئەوان نازانن چی دەکەن. کاتێک دادوەر پرسیاری لە کەسی تۆمەتبار کردوە، کە ئایا کە ناوی کەریم زەند وەک وەرگێڕی پەرتووکی پیرۆز، پەیمانی نوێ خوێندەوە، چ بۆچونێکت هەبووە؟ تاوانبار لە وەڵامدا دەڵی کە ئەو نەخوێدەوارە نازانێ چی نووسراوە. بەڵام بەڵێنی پێدراوە: (بە کوشتنی زەند ئەو دەچێیە بەهەشت، چونکە ئنجیلی کرویستیانی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی).
دوای چەندین ساڵ، لە ساڵی نەوەدەکاندا، کۆمەڵێک کەس لەگەڵ ڕێکخراوی ئای بی ئێس کتێبی پیرۆز تەواوی کتێبەکەیان وەرگێڕا و باوکم کاتێک بیستبووی دڵخۆش بوو؛ باوکم بوو بە ڕاوێژکاری زمان و بە شێوەیەکی جێگیر بەشداری لە وەرگێڕانەکەدا کرد، وەرگێڕان بۆ زمانی کوردی ئاسان نییە وەک چۆن زمانەکە ستاندەری نییە. بەم پێیە گرنگ بوو ڕێکخراوەکە هاوکاری لە نووسەرێکی مێژووناس و جوگرافیناس و گەریدە وەربگرێت کە پێکهاتەی ڕێزمان و قۆناغ و وشەسازی و وشەی واتای و واتاسازی بزانێت و ئاشنای هاوبەشی زمانەکە بێت. هەرچەندە وەرگێڕانی پەیمانی نوێ لە کۆمەڵگەی زۆرینەی ئیسلامدا سزای کوشتنە، بەڵام باوکم وەک هەمیشە پێیوابوو خودا دەیپارێزێت، ئەو کارەی بە ئەنجام گەیاند، وتی: خەونێکم بینی، خەونەکەم هاتە دی. تەماشای فیشەکەکەی ناو دەستی کرد، هەردووکمان ڕۆشتین بۆ ناو باخەکە تا شوێنی فیشەکەکەی پیشان بدەم، باوکم ڕوانی بە شوێنەکەدا وتی:
فیشەکێکی بێدەنگ ئازادی دەربڕینی کوشت،
ئاشتی کوشت،
کۆترێکی کوشت.
پایزی ٢٠٢٤
October 2024
