گەرِان بە دواى تاكدێرییەكانى عەباس عەبدوڵڵا یوسف
(بەیەكگەیاندنى وێنەى كاركاتێرى و كۆمیدیاى رەش)
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا/ نووسەر و وەرگێڕ / هەولێر
پێشەكى:
شیعر لە كۆمەڵێك رەگەز پێكهاتووە، نەك بەو مانایەى كە سیستمێكى تەواو چنراو و پتەوە و هەر رەگەزێ مانا و وەزیفەى دیاریكراو و تەواو بە شیعر دەبەخشێ (واتە قسە لە تەواوبوونى رەگەزەكان ناكەم، جەخت لە پەیوەندى رەگەزى گێرِانەوە و شیعرییەت دەكەمەوە) لە دەقى داهێنەرانەدا رەگەزەكان تۆرِێكى بەرفرەوان، لە پەیوەندى ئیستیتیكى و رووداو پێكەوەیان دەبەستێتەوە، بەڵام كۆتا پەیوەندى نییە، بەڵكو هەر یەكەیان بە شێوەیەكى جیاواز و سەربەخۆ بە كردەى كورتبرِى و پرِشنگدانەوە و رازانەوە و جوانكردنى رووداوەكانى هەڵدەسن و لە ناوكۆییەكى شیعرییدا كۆى رەگەزەكان بە شێوەى بەردەوام گۆرِاو، جوانیەكانى یەكتر تەواو دەكەن و شیعرییەت بە جێدەهێنن. نهێنى دەق ئەوەیە، شیعرییەت هەڵدەنرێت، نانووسرێتەوە، شیعرییەت كردەیە، كار نییە. واتە شیعرییەت ئاكام نییە، بەڵكو وەك رەگەزێك لە رەگەزەكانى پرۆسەى ساتەوەختى نووسینى دەق و ساتەوەختى خوێندنەوە دەق دێتە بەرهەم. بە دیوەكەى دیكە بەردەوام وەك نهێنى خەیاڵى زمان و ناخى نووسەر و خوێنەریش دەمێنێتەوە!
بە كورتى دەمەوێ بڵێم دەقى ئیبداعى لەسەر تواناى چەسپاندنى كردەى جوانى و ئاوێتەبوون و بەرجەستەبوونى بوێرى و خەیاڵى زمان وەستاوە و وەك سەیرورە پەیرِەوى لە گۆرِان و بەردەوامى دەكات. دەقى ئیبداعى جوانى و جیاوازى و چێژە… نە رەسەنایەتى بەرێوەى دەبات، نە لاسایكردنەوە، نە دەگاتە دواپلەى تەواوبوون، بەڵكو بەردەوام پرسى سەردەم و هێزى خەیاڵ و هەستى جیاوازى دەیخولقێنێ. داهێنان نە نەتەوەگەریى دەناسێ، نە دنیاگەریى… بەڵكو هەمیشە ئازادى و سەیرورە و كرانەوەى گۆرِانكارییەكانى سەردەم دەنووسێتەوە.
داهێنان فرە رەگ و فرە رەهەند و فرە ئازادییە. دەقى شیعرى نوێى كوردى گەرِانەوە نییە، بۆ بنەچەى ئایینى و كۆمەڵایەتى و سیاسى. داهێنانى شیعرى كوردى سێكوچەكەى بابان و گۆران و روانگە و كفرى و هەشتاكان و نەوەدەكان و… ناناسێ. داهێنان گۆرِانكارى و سەیرورەى بەردەوامە. داهێنان بەردەوام كەشفكردن و دنیابینییە، ژەهر و تریاكە، ئازادى و بوێرییە، جوانى و چێژە! بە دیوەكەى دیكەش داهێنان هەمیشە فەزاى هەر یەك لە خوێنەر و نووسەرە جیاوازەكان دەنوێنێتەوە! شیعریى هونەرى كوردى لەسەر ئیشكالییەتى بێكۆتایى جوانى و خەیاڵى زمان و گۆرِانكارى و سەیرورە، نوێ دەبێتەوە.
پیرفۆرِمانس
(لە خوارەوە شوێنى زۆر هەیە)
لە هەشتاكاندا زمانى شیعریى كوردى (باشورى كوردستان) بەشێك لە شاعیرانى نوێخوازى سلێمانى و كەركووك، (بە تایبەتى) هەولێر، نەدەكەوتنە سەر رێچكەى تازەگەرى سروشتگەرایى گۆران و رەمزییەتى شۆرِشگێرى گروپى روانگە و هێماخوازى دەروونئامێزى گروپى كفرییەوە، برِوایان بە زمانى سادەى گۆران و تووندوتیژى روانگە و هێماخوازى كفرى نەبوو، بەڵكو شێوەیەكى دیكەى جیاواز بوون، لە دەرەوەى گۆران و كفرى و روانگەوە، خۆیان لە جولەى خەونبینى و خەیاڵ و جیاوازى گوزارشتكردن و زمانى ئاماژە، دەبینییەوە! دەتوانم بڵێم هەشتاییەكان وەك تێكشێنەرى دەقى ئامادەكراوى نێوان سروشت و مرۆڤ، ئایدیۆلۆژیا و مرۆڤ، كۆمەڵگا و مرۆڤ، بوون. هەرگیز لەگەڵ ئەزبەركردنى گوزارشت و دەستەواژە باوەكان و ئاستى نزمى زمانى تەعبیركردن و بیروبۆچوونى كۆنەخوازانە و رەمزى سیاسى، نەریتى كۆمەڵایەتى، نەدەهاتنەوە. بە دواى زمانێكى دیكەى نائامادە و خەیاڵێكى دیكەى شیعرى و لادانێكى هۆشیارانەى زماندا دەگەرِان و هەوڵى گۆرِینى نەریت و شێوازى دەقە زاڵەكان و ئەو دەقانەیان دەدا، كە ژیانى مرۆڤى كوردى ئاراستە دەكەن. بەو مانایە هەشتاییەكان خەیاڵى فەنتازییان بۆ شیعرى نوێى كوردى زیاد كرد.
ئەگەر روانگە زمانى سادەى (گۆران و هاورِێكان)ى لە پێناو زمانى شۆرِشگێرِانەوە دەستكارى كردبێت. ئەگەر گروپى كفرى نەرمتر لە روانگە، مامەڵەیان لەگەڵ فرەیى زمان كردبێت، ئەوە هەشتاكانى شیعرى نوێى كوردى هەر تەنها سیماى سروشتخوازانە و دەروونخوازانە و جیدانۆفخوازانەیان رەتنەكردەوە، بەڵكو بەرەو لادان لە كەلەپور و لادان لە نەریت و زمانى سیاسى و حەماسى و كۆمەڵایەتى بوونەوە و وازیان لە وەزیفەى پەروەردەیى و ئەخلاقى شیعر هێنا، لەسەر ئەو بنەمایەى كە: ئەگەر شیعر دووچارى نەخۆشى بچوككردنەوەى زمان و دەردى ئایدیۆلۆژیا و وەزیفى دیاریكراوى كۆمەڵایەتى بێ، ئەوە دەبێتە بڵندگۆى سیاسەت و نەریتە كۆمەڵایەتییە بۆگەنەكان و بەوەش وزەى مەعریفى و خەیاڵى هونەرى و جوانگوتن لە دەست دەدات؟!
لەنێوان روانگەخوازان و هەشتاكاندا، دوو بانگەشەكار لە بازارِى شیعرى كوردى رۆڵیان دەگێرِا: (سەلاح شوان) و (مەحمود زامدار) یەكەمیان لایەنگرى روانگە و دووەمیان سەر بە پێشرەوایەتى شیعرى نوێ بوو! یەكەمیان بەرگرى لە هاوسەنگى و واقیعگەرایى و بابەتگەرایى دەكرد، دووەمیان تەقینەوەى زمان و تەمومژیى و جیهانگەرایى. یەكەمیان بانگەشەى دیدێكى ئاسۆیى و رەمزى و شۆرِشگێرانە دەكرد، دووەمیان بانگەشەى دیدێكى شاقولى و زمانێكى مەعریفى و شێوازگەریى دەكرد، یەكەمیان سەر بە كلتورى نەتەوایەتى بوو، دووەمیان بانگەشەى بۆ بەجیهانیبوون دەكرد.
ئەو دوو دیدە مەدلولگەرا و دەلالەتگەرایە، ئەو دوو دیدە راسترِەو و چەپرِەوە، ئەگەرچى هەندێ جیاوازییان لەنێواندا هەبوو! بەڵام وەك پێویست ئامادەى كرانەوەى فیكر و بەدواداچوونى مەعریفەى شیعرى نەبوون، دنیابینیان زۆر برِى نەدەكرد! وەك پێویست تیۆرەكانى مەعریفەى ئەدەبى و رەخنەى تازەیان هەزم نەكردبوو. ئەو دوو دیدە مەدلولگەرا و دەلالەتگەرایە، وەك پێویست نەیانتوانى پانتاییەكى شیاو، بۆ تیۆریزەكردنى مەعریفەى شیعرى و سیستەمى فیكرى و كرانەوەى كلتورى بسازێنن… زۆریان گوت، بەڵام دواجار فەشەلیان هێنا؟!
لە سەرنەكەوتنى ئەو بازارِە جەنجاڵەى شیعردا لە سلێمانى بە تایبەتى (لە غوربەتا)ى محەمەد عومەر عوسمان جیاوازى خۆى نواند، لە كەركوك (زەردك)ى ئەحمەدى مەلا و لە هەولێر (لم نیازمە)ى عەباس عەبدوڵڵا یوسف و (گەرم نەبوونەوە)ى جەلال بەرزنجى و (دووكەڵ)ى هاشم سەراج و (سووتانى رەنگەكان)ى دلشاد عەبدوڵڵا، هەر یەك بە شێوازى جیاوازى هونەرییانە، نەك هەر لەگەڵ روانگە، لەگەڵ خودى زرِەوێنەى پێشرەوایەتى مەحمود زامداریش نەبوون و شێوازى جیاوازى خۆیان پەرەپێدا و خۆیان پێرفۆرِمانس كرد، بەڵام پرسیار ئەوەیە: ئایا بەردەوامى گۆرِان و سەیرورەى شیعرى، وەستانى هەیە؟!
خێوەتەكەى ع. ع. یوسف
(لەوەى كە دێ، شیعر تاتۆ دەكەم)
عەباس عەبدوڵڵا یوسف، نووسەر و شاعیر لە 1950 لە هەولێر لە دایكبووە، دەرچووی پەیمانگای پێگەیاندنی مامۆستایانی- هەولێرە. حەوت كۆمەڵە شیعر و یەك كۆ چیرۆكى چاپكراوى هەیە، بە ناوەكانی: (ئاو) لە 1974، (لم نیازمە) لە 1978، (كلكی كتكی پرسیارە) لە 2007، (ئۆدیسیۆس نێرە… یان مێیە؟) لە 2009، (گەشتی پێنج پەنجە) لە 2011، (كەری بۆریدان) لە 2011، كۆمەڵە چیرۆكی (سۆفیا لۆرین بە هەوێداری) لە 2011 و (نانۆ تاتۆ دەكەم) لە 2013.
ع.ع. یوسف هەر لە یەكەم كۆمەڵە شیعرییەوە (ئاو) بنەمایەكى بۆ هەڵدانى خێوەتێكى تایبەت بە خۆى دروست كرد، یەكێك لە ئاماژەكانى ئەو بنەمایەش، ئەوە بوو، كە لاساییكردنەوەى زۆر كەم بوو، ئینجا (دواى سێ ساڵان) لە خوێندنەوەى بێوچان و هۆشیاریى رۆشنبیرى و مەعریفەى شیعرییەوە، بە چامە درێژەكەى (لم نیازمە) شاد دەبێت. لەوێشەوە (سى و سێ ساڵان) كار لە ئەزموونى جیاواز و گوتارى شیعرى و ئاماژەى شیعرى و ماناى شیعرییدا دەكات. پەیوەندییەكى فرەلایەن لەنێوان بونیادى قووڵ و رووكەش دەسازێنێ. بەو مانایەش بایەخدانى شاعیر بە بونیادى قووڵ و رووكەش، گرنگیدانە بە رەگەزى گێرِانەوە و گوتارى شیعرى! ئیتر دواى ئەو هەموو ئەزموون و ئەزموونگەرییە چیدیكە لاى شاعیر لەوەى كە دێ، دوو كۆ دوو بە ناچارى ناكاتە چوار.
پریتۆن سوریالى بوو، دەڵێت: لەسەر شەقام بەر مرۆڤ دەكەوم. بەڵام ع. ع. یوسف، نەك هەر سوریالیانە، بەڵكو داداییانە پشت بە دووانەی رِەخنە و پێكەنین دەبەستێ و شیعر تاتۆ دەكات، هەندێجاریش لەبرى ئەوەى بەر مرۆڤ بكەوێ، لەسەر شەقام بەر وڵاخێكی بنێس دەكەوێ، كە ئومێدێكی زلى لەسەر هەڵچنراوە!
دەتوانم بڵێم گوتارى شیعرى، شیعر تاتۆ دەكەم، هەوڵێكە بۆ بەیەكگەیاندنى هونەرى كاركاتێر و كۆمیدیاى رەش، تێكەڵكردنى سوریالییەت و دادییەتە. واتە رِەخنەگرتنە لە واقیع، بەدەم گاڵتە و پێكەنینەوە. گوتارى شیعر تاتۆ دەكەم، راڤەكردنى دنیایى كوردییە لە رێگاى بیركردنەوەى عەقڵانییەوە، لە شێوەى مافورێكى چنراو، بەو مانایەى، كە لە كۆمەڵێك نەخشى جیاواز و هێلى پێچاوپێچ پێكهاتووە. لە كۆى ئەو بەیەكگەیشتن و تێكەڵكردنەدا جەوهەرى شیعرى عەباس عەبدوڵڵا یوسف لە بنەمادا بریتییە لە دۆزینەوەى هێلى پەیوەندى نێوان گێرِانەوە و شیعرییەت، لەو پرۆسەیەشدا شاعیر كەمتر بەر دۆزینەوە دەكەوێ و زێتر وزەى شیعرى لە راڤەكردنى گێرِانەوەوە هەڵدەگرێتەوە و لەوێشەوە بە جۆرێك لە جۆرەكان تێكەڵى شیعرییەتى دەكات. بەڵام شیعرییەت گێرِانەوە نییە! وەك چۆن جۆرێك نییە، لە هەڵقوڵاویى پەرشبووى پرِشنگى ماناكانى بیركردنەوەى لۆژیكى.
لەو لێكۆڵینەوەیەدا، دەمەوێ بیسەلمێنم، شیعر تاتۆ دەكەم، شیعرییەت لە راڤەكردنى گێرِانەوەدا تۆخ دەكاتەوە. ئەو روونكردنەوەیە، راڤەكردنى وسبەلێكراو و مانا شاراوەكانى وشە لە گێرِانەوەدا وەك قووڵایى دەرەوە دەبینێ و لەلایەكى دیكە، پێیوایە دەشێ لە دۆزینەوەى ئاستەكانى پەیوەندى دەق و خوێنەر، شیعرییەتى خوێندنەوە بخاتە روو.
لە یەكەمدا، كاتێ شاعیر لە روانگەى راڤەكردنى گێرِانەوە و بیركردنەوە مامەڵە لەگەڵ مانا وسبەلێكراوە و شاراوەكانى وشە دەكات، ئەو كارەى لەبرى ئەوەى بەرەو شیعرییەت بێتەوە، بۆ پرسێكى عەقڵانى دەگۆرِێت! پرسى بیركردنەوەى عەقڵانى پرسێكى لۆژیكى حیسابییە، نەك خەیاڵى شیعرى.
لە دووەمدا، كاتێ بە دەستهێنانى شیعرییەت لە روانگەى ئەویدیكەى جیاواز و خوێندنەوەى جیاوازەوە تەماشا دەكەین، لەبەر ئەوەى چەمكى راڤەكردن بە خوێنەر و ئاستى خوێنەرەوە دەلكێ، دەشێ لەو تەماشاكردنەدا شیعرییەت پرِشنگ بداتەوە.
بۆ بنەماى یەكەم، سوودم لە شیعرییەتى (ژان كۆهین) وەرگرتووە، كە پێیوایە شیعرییەت زانستى شێوازگەرى شیعرى و زانستى لادانى زمانەوانییە. بۆ بنەماى دووەم، وەك ئەركێك لە ئەركەكانى پەیوەندى نێوان دەق و خوێنەرە جیاوازەكان، سوودم لە (تۆدۆرۆف) وەرگرتووە، كە قسە لە شیعرییەتى خوێندنەوە، یان وەرگر دەكات، ئەو جۆرە قسەكردنەش شیعرییەت بە ئاستەكانى خوێندنەوە و خوێنەرەوە دەلكێنێ.
بەڵام جەختكردنى شاعیر لە راڤەكردنى گێرِانەوە و زێتر بایەخدان بە مانا شاراوە و وسبەلێكرەوەكان و دامەزراندنى بنەماى گوتارى شیعرى لەسەر گێرِانەوە، فەرامۆشكردنى بنەماى تەماشاكردنى دووەم دەگەیەنێت. چونكە وەك دیارە لە تاكدێرییەكانیدا هەمیشە دەیەوێ بە پێكەنین بە گژ كوێرەوەرییەكاندا بچێتەوە! هەمیشە دەیەوێ زەردەخەنە لە كارەسات قەرز بكات و بە قۆشمە تۆڵە لە خەونە بەدینەهاتووەكان بكاتەوە. هەمیشە دەیەوێ لە دەرەوە بەرەو قووڵاییەكان بێتەوە.
شاعیر دەڵێ: ژنەكەم بە تیلمە سواڵەتى سۆمەرِى، پانتۆڵمى پینەكرد. (برِوانە: ع. ع. یوسف، نانۆ تاتۆ دەكەم، 2013، هەولێر، ل74) وەك دەبینین لە رێگاى دووبارە گێرِانەوەوە و قووڵاییەكانى دەرەوە، تابۆكان تێكدەشكێنێت و هەموو ئەوەى لە گێرِانەوەدایە، پەردەى لەسەر هەڵدەداتەوە.. لەژێر خێوەتەكەى خۆى دەیەوێت لە رێگاى تاكدێرییەكانى خەونێكى گەورە شیعرى بچنێ! هەر لەوێشەوە هەوڵى كەشفكردنى توانا بێكۆتاییەكان و چێژى مانا وسبەلێكراو و شاراوەكان دەدات. پێیوایە ئەو توانا و چێژە لە نهێنى كەلەپورى كوردى و گێرِانەوەى قسەى سادە و فۆلكلۆرەوە خۆیان حەشار داوە.
(غازى حەسەن) لە كتێبى (فەیلەسوفە، كەرە، سێ پێیە، سپییەكە، ئەمریكا، 2024، چاپى ئەلكترۆنى) كە لێكۆڵینەوەیە لەسەر شیعرە تاكدێرەكانى عەباس عەبدوڵڵا یوسف، دەڵێ: شاعیر لە رێگاى قسەی ئاسایی، قسەی پرِ واتای سەر زاری خەڵك، دەقێكی كورت و چرِ و پوختی تەژی لەواتای بە مانا و فۆرم و گوزارشت و گێرِانەوە و دەربرِینی نوێ بەرهەمهێناوەتەوە، ئەو شارەزایە، لە كەلتوور و نەریتی ئەوانی دیكە لەنێو كۆمەڵگا.
بە جۆرێكى دیكە دەتوانم ئەو قسەی پشترِاست بكەمەوە و بڵێم شاعیر لە رێگاى مانا شاراوەكان و وسبەلێكراو و ئارەزووە بەدینەهاتووەكانەوە، گەمەى ئازادى لەسەر قووڵایى دەرەوە دادەمەزرێنێ! ئەگەرچى ئەو خۆى بە خزمەتكارى شیعرییەت و قوڵایى ناوەوە دەزانێ، بەڵام بە خاترى گرینگیدا بە وێنەى لێكچووى نێو حیكایەتەكان و قسەى سەر زارى خەڵك، بە شیعرییەتێكى هەژارەوە دەگەرِێتەوە! لەگەڵ ئەوەشدا دەشێ لە رێگاى ئاستى بەرزى خوێندنەوە و خوێنەر و وەرگرەوە بە جۆرێكى دیكە شیعرییەت لە تاكدێرەكانەوە بەرهەم بهێنینەوە.
دواجار لەوەى كە دێ، ئەگەرچى شاعیر وەك (پاڵەوانێكى سوریالى) حیكایەتى ئازادى و كەرامەتى مرۆیى، لەسەر شەقام كۆدەكاتەوە. بەڵام لە پێناو وێنەى كاریكاتێرى و كۆمیدیاى رەش و داداییەتەوە پەیوەندییەكى تووند بە گێرِانەوەوە دەكات. واتە ئەگەرچى سوریالییانە خۆى بە خزمەتكارى (شۆرِش) دەزانێ، بەڵام لە ئاوێتەكردنى سوریالییەت و داداییەتدا، ئازادى خۆى لە هەڵێنجاندنى مانا وسبەلێكراو و شاراوە و جیاوازەكانى راڤەكردنى گێرِانەوەدا دەبینێتەوە. سوریالییەكان ئازادى خۆیان لە خەیاڵى شیعرییدا بەرجەستە دەكرد. بەڵام شاعیر ئازادى خۆى لە رێگاى گاڵتە و گەپەوە بە دەست دەهێنێ.
مینیماڵیزم
(بزوێنەرى نانۆ یان تاكدێرى)
ئایا مینیماڵیزم بۆ رزگاربوون لە زێدەكانى ژیان و ئازادى، لە نانۆ، شیعرى زیپ، پۆستەرە شیعر، هایكۆ، هانكا، ئەفۆریزم، نزیكە، یان لە بەیت و تاكدێرى؟! بە كورتى مینیماڵیزم بزوێنەرى نانۆیە، یان تاكدێرى؟
وەك دەزانین وشەى نانۆ لە وشەى گریكى “نانۆس” وەرگیراوە، كە بە ماناى كورتەباڵا دێت. نانۆ كۆى شتە بچوكەكان دەگرێتەوە، بە پێوانەى بەشێك لە ملیار دێت (یەك لەسەر ملیارى مەتر، یەك لەسەر ملیارى چركە..) نانۆ بچووكترین بەشى ماددەیە، كە پارێزى لە خەسڵەتە فیزیاوى و سرووشتیەكانى دەكات. ئەوەش وا دەكات، بێتە رەگەزێكى روون و بێ خڵت و بەرز.
نانۆ شیعر، شیعرى زیپ، پۆستەرە شیعر، ئەفۆریزم.. هەموو ئەو ناونانانە بەدیوێك لە دیوەكان پەیوەندییان بە خێراییەكانى سەردەم و ماكدۆناڵد و كۆكاكۆلاو و شەفافییەت و گەرمى و ئاورِنەدانەوە و جیاوازى و هەڵكردن و چێژیردنى لەپرِ و خەونە رەنگاورِەنگەكانەوە هەیە… لە نانۆشیعردا زمان ئامرازێك نییە، ئێمە بەكارى بهێنین، بەڵكو ماددەیەكە ئێمەى لێدروستكراوین. بەڵام مەرجى سەرەكى هایكۆ، هانكا، باوەرِهێنانە بە زمانى پاك و بێگەردى ساتى یەكەم، باوەرِهێنانە بە هەژارى و بێدەسەڵاتیى زمان، كە ناتوانێ شایەتحاڵى ئەسڵ و حەقیقەت بێ، واتە لە بنەماى شیعرى هایكۆدا رۆشنبیرییەكى گەورەى سۆفیگەرایى دەبینرێت، كە هەوڵدەدات زمان بۆ ساتەوەختى خەلیقەت بباتەوە. لێرەوە دەپرسین ئایا هایكۆ، یان تاكدێریەكانى ع. ع. یوسف دەچنە نێو مەبەستەكانى سەردەمەوە، كە نانۆشیعر پەیرِەویان دەكات؟!. رەنگە ع. ع. یوسف بە جۆرێك لە جۆرەكان لە خاڵى بە گژداچوونەوەى كوێروەرییەكاندا، لە هایكۆى ژاپۆنى زۆر دوور نەبێت! بەڵام هایكۆى ژاپۆنى و بەیتى عەرەبى و تاكدێرییەكاتى ع. ع. یوسف، ناچنە نێو مەبەستى پەیوەندییە خێراكانى نانۆ و شیعرى زیپەوە.
لە شیعرى كۆنى عەرەبیدا چەمكی (بەیت) تاكدرێرى بە مانا شیعرییەكەى بەرفرەوانە و ئەدۆنیس بە ناونیشانى (دیوانى تاكدێرى، 2010) بەشێكى زۆرى لەو تاكدێرانە كۆكردۆتەوە و پێشەكى بۆ نووسیووە. بەڵام (ئۆنفرتى) شاعیرى ئیتاڵى، كۆمەڵە شیعرێكى بە ناوى (ژیانى مرۆڤ) هەیە، كە نەك هەر شیعرەكانى تاكدێریین، بۆ نموونە: بە بێكۆتایى رووناك دەبییەوە. بەڵكو هەندێجاریش شیعرەكانى لە دوو وشە زیاتر نیین. ئایا لەو بارەوە دەتوانین ئۆنفرتى بە ئاڤانگارد ببینین، یان بەیتى عەرەبى و هایكۆى ژاپۆنى؟! سەرەرِاى هەموو ئەوانەش دەكرێ بڵێین لە شیعرى نوێى كوردیدا ع. ع. یوسف لە تاكدێرییەكانیدا ئاڤانگاردە.
بێگومان بەیتە شیعرى عەرەبى پێش ئەو هەوڵەى ئەدۆنیس لاى شاعیرێكى وەك (خەلیفە محەمەد ئەلتلیسى) بە فۆرِمێكى گەشى شیعرى عەرەبى دەناسێنرێت. ئەلتلێسى لە هەوڵى كۆكردنەوەى (قەسیدەى تاكدێرى- دار الشرق، 1991)دا، پێیوایە قەسیدەى تاكدێرى (بەیتى عەرەبى) پشت بەو تێگەیشتنە دەبەستێت، كە پرِشنگێكى لەناكاوە، بروسكەیەكى تێپەرِە، پاڵنەرێكى ویژدانى و ریتمێكى هەڵبرِاوە، گۆرانییەكى كورتە، گوزارشتكردنێكى چرِ و پرِە…هتد، ه.س.پ. ل31.
دەشێ بڵێین ئەو وەسف و پێناسەیە لەگەڵ كورتە شیعر و شیعرى هایكۆ زۆر جیاوازییان نییە! بەڵام لە سەدەى سێنزمەوە هایكۆ لە تەك (هانكا) وەك فۆرِمێكى سەربەخۆى شیعرى كلاسیكى ژاپۆنى دەركەوتووە، كە بە كورترین شیعرى جیهانى دەژمێردرێت و لە كەمترین وشەدا و لە سێ كورتە رستەى (5/7/5) برِگەیى پێكهاتووە و ماناى چرِ و قووڵ بە دەستەوە دەدات. لە هایكۆى ژاپۆنیدا سروشت رەنگدانەوەى رۆحە و بابەتەكان بە شێوەیەكى جوان و رەمزى بەكار دەهێنرێن. واتە هایكۆ زیاتر روو لە كەسى و سۆزدارى دەكات.
بەڵام تاكدێرییەكانى ع. ع. یوسف، روو لە گێرِانەوە و هەڵكۆڵینى ماناى وسبەلێكراو و شاراوەى گێرِانەوەكانە و لەو خاڵەوە هەوڵدەدات لە شیعرییەت نزیكبێتەوە! یان بە مانایەكى دیكە بۆ درێژەدان بە نزیكبوونەوە لە شیعرییەت، پەردە لەسەر مانایەكى قووڵایى دەرەوەى هێزە داخراوەكان هەڵدەماڵێ، تاكو دڵخۆشى، قەناعەت، پانتاییەك بۆ ئازادى راڤەكردنى جیاواز دروست بكات، بۆ ئەوەش روو لە شێوازى كۆمیدیاى رەش دەكات. بەو مانایەش تاكدێرییەكانى بە جۆرێك لە جۆرەكان لە دۆخى راستەقینەى گێرِانەوەى مرۆڤى كوردیمان نزیك دەكاتەوە و بارودۆخى كوردیمان بۆ رووندەكاتەوە. تاكدێرییەكانى شاعیر نیشاندانى تراژیدییەكانى مرۆڤى كوردییە، كە بە قووڵى تووشى دەردى تووندوتیژى و ستەمى دەسەڵات بووە. تاكدێرییەكانى بۆ ئەوە نووسراون، كە مانا و شیعرییەت لە رێگاى پێكەنینەوە بۆ یەك بچەمێنێتەوە، چالاكى نێوانیان تا سنورى لێكخشان درێژ بكاتەوە و گاڵتە بە بریقوباقى ئەو شیعرە بكات، كە پرِاوپرِ بە واقیعە؟!
غازى حەسەن دەڵێ، تاكدێرى لاى عەباس رەنگە پەیوەندییەكى پتەوى بە (ترسەوە) هەبێت. ترس لە سیاسەت، حزبایەتى، كۆمەڵگا، دەوروبەر… ه.س.پ. ل 45. لە گۆڤارى (دیوان، تەمموزى 2023) عەباس عەبدوڵڵا یوسف دەڵێت: من لە دەسەڵات زۆر ترساوم، چونكە زۆر دڵرِەقانە و درِندانە مامەڵەى دەكرد، بۆیە پێموابوو چوونە دەرەوە و شاخ و بەرەى هێزى چەكدارى هى پیاوى ئازا و نەترس و پیاوى خۆرِاگرە. بە هەمان شێوە لە تاكدێرییەكیدا دەڵێ: هێشتا دەرەوەى سەر، لە مێشك بە مێشكترە. ل29. لە ناو ئێستاى هەتاهەتایە، ئایندەم ونكرا. ل73.
ئەگەر لە هایكۆى ژاپۆنى و تاكدێرى كلاسیكى عەرەبى چەقین لەنێو كات و ونكردنى ئایندە، سروشتى و خۆرسك بكەوێتەوە! ئەوە وەك گوتمان نانۆشیعر پەیوەندى بە خێراییەكانى سەردەم و چێژیردنى لەپرِ و خەونە رەنگاورِەنگەكانەوە دەكات. نانۆشیعر پرِشنگەكانى ئێستا لە كردەى پیشەسازیدا دەنووسێتەوە. بەڵام تاكدێرییەكانى ع. ع. یوسف وێنەیەكى كاریكاتێرى لە مانا شاراوە و وسبەلێكراوەكانى گێرِانەوەى تەنزئامێز دەگرێ و بە كۆمیدیاى رەش رەنگى دەكات، كە نوغرۆى راڤەكردن و ئاماژە و مێژوو و كاریگەرى كلتووریى و پاشماوەكانى كەلەپورى كوردین. بە دیوەكەى دیكەش رەنگى رەش و سپى و راڤەكردن و لێكدانەوەى ژیانى كۆنكرێتى خەڵك، وەك زمانى نووسینى تاكدێرەكانى تەماشا دەكات.
عەباس عەبدوڵڵا یوسف دەڵێت: تاكدێرى ستایلێكى تایبەتە بە خۆم، یان لانى كەم هیچ كەس بەو ستایلەى من ناتوانێ بنووسێت، كە لە كورترین هەناسەى شیعریدا زۆرترین مانا ببەخشێت، ئەمەش بوارى گفتوگۆى تێدایە و ئامادەم سەرپێى كۆمەڵێك دێر بۆ یەك زیاد بكەم و پاشان هەموو زیادەكان فرِێ بدەم (گۆڤارى دیوان، ژ 28 – 2023). چاوەرِوانى خۆمم. ل24. كەواتە خۆى خۆى دەنووسێتەوە و دەیەوێ لە نێو هەر وشەیەكى رەش و سپییدا شتێكى نوێ بدۆزێتەوە.
سپیكردنەوەى هونەرى كاریكاتێرى
(شێوازى كۆمیدیاى رەش)
هونەرى كاریكاتێر، هونەرێكى دێرینە و ئاوێتەكردنى بە كۆمیدیاى تاریك، بنەماى ئەو لێكۆڵینەوەیەى لەسەر دامەزراوە. وەك دەزانین كۆمیدیاى رەش ساڵى 1935 (ئاندرێ پریتۆن) بەكارى هێناوە. بێگومان كۆمیدیاى رەش، لە تێكەڵكردنى سوریالییەت و دادییەت و لەوێشەوە بۆ دەسنیشانكردنى رەهەندە نەبینراوەكان و لۆچ و ئەگەرى كراوەى تاكدێرییەكانى ع.ع. یوسف رۆڵى تایبەتى دەگێرِێ. بەڵام نەك وەك بێ نرخكردنى پرسى شیعرگەرایى و گێرِانەوەگەرایى، بەڵكو وەك دۆزینەوەى مانا وسبەلێكراوەكان و بەدواداچوونى سپیكردنەوەى هونەرى كاریكاتێرى بە شێوازى پێكەنینى رەش!
هەڵبەتە شیعر حەقیقەت بە مانا سادەییە واقیعیەكەى ناگێرِێتەوە! وەك دەزانین تاكدێرییەكانى ع.ع. یوسف سپیكردنەوەى هونەرى كاریكاتێرییە بە كۆمیدیاى رەش، گاڵتەكردنێكى جەرگبرِە بە ستەمى دەسەڵات و واقیع. كەواتە شاعیر لە نواندنى شیعر و گێرِانەوەدا نایەوێ وێنەى حەقیقەت بكێشێ، بەڵكو لە پێناو ورِوژانى بیركردنەوەى رەخنەگرانەى (خوێنەر/ وەرگر)دا هەوڵى گرتنى وێنەیەكى لێكچووى حەقیقەت، بە كامیراى كۆمیدیاى رەش، دەدات.
وەك لەسەرەوە ئاماژەم بۆ كرد، هونەرى كاریكاتێرى لە شێوازى كۆمیدیاى رەش، مەیلى بۆ گێرِانەوەى مانا شاراوەكانى ناو حەقیقەتى زۆرترە، لە مەیلى بۆ خەیاڵ و شیعرییەت!! لێرەوەیە شاعیر لە تاكدێرییەكانیدا زێتر جەخت لە مانا شاراوە و وسبەلێكراوەكانى كلتور و قسە زاڵ و باوەكان دەكاتەوە و وەك شێوازى گێرِانەوە تەرجەمەى ژانوژوارەكانى سەردەمیان دەكات، نەك وەك خەیاڵى شیعرى و شیعرییەت.
چەقۆ هەر بە رووتى بینراوە. ل51.
ئەو تاكدێرییە لە گێرِانەوەى چەقۆ هەر بە رووتى بینراوە، وەك ئەوە وایە، شاعیر لە رۆژێكى سەختدا بێ و (ئەپۆكرایف)انە لە كاتى مردندا تیغى چەقۆى لەسەر تاقى بكەنەوە و لە شێوازى كۆمیدیاى رەشدا بڵێ (ئەگەر بمزانیایە كە ئەوە روودەدات، بەردى گەورەم قووتدەدا بۆ ئەوەى زیان بە تیغەكە بگەیەنم). ئەوەش یەكێكە لە رۆچوونەكانى بەرەو قووڵایى دەرەوە.
ئاشكرایە چەقۆى رووت، وەك میوەى رووتى شیعرى، كە خوێنەر لە كاتى خوێندنەوەدا تامى بكات، ئەگەرێكى لاوازە. بەڵام وەك راڤەكردنى نهێنى حیكایەتى دەسەڵات و ستەم و داپڵۆسین ئەگەرێكى بەرزە و هێزى تایبەتى هەڵگرتووە. جگە لەوەش بینینى چەقۆى رووت، تووندوتیژییە، تووندوتیژى فەرامۆشكردنى خەیاڵ و فەنتازیاكانى شیعرییە و زێتر روو لە حەقیقەتە! بەڵام بە دیوەكە دیكە پەردە هەڵدانەوە لەسەر تووندوتیژیش، وەك كەشفكردنى نهێنى حیكایەتەكان، ئاگاداركردنەوەیە، بۆ دوورخستنەوەى جەستەى مرۆڤ لە ئازار و پێكان.
ئەگەرچى رووتبوونەوەى چەقۆ، وەك میوەى رووت، هەستى شیعرى كەمتر نیشان دەدات، بەڵام وەك دەرخستنى رووەكانى ستەمى دەسەڵات، راستییەكى زۆرى لەخۆدا حەشار داوە. رووتكردنەوەى چەقۆ وەك ئەگەرى میوە، كردەیە! وەك ئەگەرى حیكایەتێكى رووت، كارە! یەكەمیان هەر چەندە كول بێ، رووى لە تامى شیعرە، دووەمیان هەرچەندە تیژ بێ رووى ئاشكراكردنى حەقیقەتى زێترە. لە یەكەمیاندا دەشێ خوێنەر چێژ لە شێوازى جیاوازى كردەى رووتكردنەوە ببینێ و لە دووەمیاندا خوێنەر بە دڵنیاییەوە ئاوێتەى كارى گێرِانەوەى رەخنەگرانەیە.
بە كورتى یەكەمیان وەك كردە، دەشێ لە نهێنى رووتكردنەوەدا جوانییەكى لەپرِ و بریسكەئامێزمان پێببەخشێ. دووەمیان وەك كار، راستییەكى رامانئامێز دەگەیەنێت. كەواتە ئاوێتەكردنى سپیكردنەوەى هونەرى كاریكاتێرى بە شێوازى بەكارهێنانى كۆمیدیاى رەش، تێكەڵكردنى شیعرگەرایى و گێرِانەوەگەراییە، ئاوێتەكردنى جوانى و حەقیقەت، پێكەنین و گریانە!
چاوەرِوانى خۆمم. ل24.
هەرگیز تاكى جیاواز لەنێو زاراوەیەكى گشتیدا ناتوێتەوە. چاوەرِوانى خۆمم. چونكە تاكى ناوازە جارێك دەبێت و دووبارە نابێتەوە. لە تاكدێرییەكانى عەباس عەبدوڵڵا یوسف مرۆڤ وەك تاك زۆرتر جێگاى بایەخى حەقیقەتى گێرِانەوەیە و كەمتر جێگاى بایەخى خەیاڵى شیعرییە! چونكە شیعر بۆ حەقیقەت ناگەرِێت، بۆ ئەوە ناگەرِێت، كە دەسەڵات چۆن خۆى وەك تێزى گشتى پیادە دەكات. لە شیعردا خەیاڵ و هەستى جیاوازى خودگەرایى دەبێتە جیگاى سەرنج، نەك حەقیقەت! شیعر خەیاڵ و هەستى جیاوازى و فرەرِەهەندى مانا و بۆچوونى گۆرِاو بە جۆرێكى كتوپرِ دەبەخشێ! گێرِانەوە بەرجەستەكردن و چەسپاندنى نهێنى ئایدیۆلۆژى تاكرِەهەندى و لۆژیكى نەگۆرِ و گشتییە. هەڵبەتە تێگەیشتنى نێوان حەقیقەت و خەیاڵ، تێگەیشتنە لە دەرەوەى ئەفلاتوونەوە، چونكە شیعر درۆ نییە، بەڵكو تەنها حەقیقەت وەك ئەوەى هەیە ناگێرێتەوە، ئەدەب وەك حەقیقەت خۆى دەرناخات، بەڵكو وەك (ئیكۆ) دەڵێت: مۆدێلێك لە حەقیقەتمان پێدەبەخشێ، كە زۆر خەیاڵییە. بێگومان كاتێك كافكا لە دێرى یەكەمى رۆمانەكەى (مەسخ)دا گریگۆر سامساى پاڵەوان وەك قالۆنچەیەكى گەورە نیشان دەدات و لە حەقیقەتەوە دەكەوێتە دەرەوەى حەقیقەتەوە، دەكەوێتە واقیعێكى دیكەوە، كە فانتازى و خەیاڵییە، دەكەوێتە شێوەیەكى دیكە لە واقیعیەت، كە لە دنیاى خەیاڵى شیعریمان نزیك دەكاتەوە، نەك حەقیقەتى واقیعى.
بەختیار عەلى لە كتێبى (زنجیرەكانى دۆنكیشۆت) دەڵێ: واقیعى ئەدەبى لەسەر لێكچوون لەگەڵ دنیاى دەرەوەدا دانەمەزراوە، بەڵكو لەسەر بنەماى ئاماژەدان بە دۆخى مرۆڤ لە جیهاندا كار دەكات. ل147.
بە كورتى لە كۆمارى ئەفلاتووندا تورِەیى ئەفلاتوون لەوەدایە، كە شاعیران خەیاڵ بە قووڵی لە یادەوەریمان دەچێنن، كە دوایی زەحمەتە تەنها وەك خەیاڵێك بمێنێتەوە! بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شاعیران هیچ كاتێك كەس لەخشتە نابەن، كە گوایە چیرِۆكێكى راست و واقیعى دەگێرِێنەوە. چونكە لە شیعردا ئەدەب ئاوێنەى واقیع نییە. لەو لێكۆڵینەوەیەدا دەمەوێ ئەو خاڵە بكەمە شوێنى ئاورِدانەوە، واتە دەمەوێ بە هەمان شێوە بڵێم، شیعر زرِەوێنەى كەلەپور و كلتور و فۆلكلۆر و قسەى سادەى خەڵكى نییە، بەڵكو دنیایەكى جیاوازە بە فۆرِم و ئاماژە و خەیاڵى جیاواز، مۆدێلێكى دیكەى دنیا و واقیعى ئەدەبى دەدۆزێتەوە. بەو مانایەش عەباس عەبدوڵڵا یوسف ئەفلاتوونییە! چونكە گرنگى بە وێنەى لێكچووى حەقیقەت دەدات و بە ژانوژوارەكانى مرۆڤى سەردەمى دەلكێنێ، بەو مانایەش تاكدێرییەكانى دەچنە خانەى بیرهێنانەوە و یادەوەرییەوە، كە لە پرۆسەى راڤەكردنى مانا شاراوە و وسبەلێكراوەكانى گێرِانەوە بە دەستیان دەهێنێ.
كەواتە ئەو قسەیەى غازى حەسەن، كە دەڵێ: شاعیر لە رێگاى قسەی ئاسایی، قسەی پرِ واتای سەر زاری خەڵك، دەقێكی كورت و چرِ و پوختی تەژی لەواتای بە مانا و فۆرم و گوزارشت و گێرِانەوە و دەربرِینی نوێ بەرهەمهێناوەتەوە. ناشێ وەك خەیاڵى شیعرى مامەڵەى لەگەڵدا بكرێ، بەڵكو زێتر هەڵگرى وێنەى لێكچووى حەقیقەتى ئەفلاتوونى و حیكاییە!
لێرەوە بە برِواى من، عەباس عەبدوڵڵا یوسف نموونەى ئەو كەسانەیە، كە دەیەوێت لاسایى نهێنى دەقەكانى گێرِانەوە بكاتەوە. دەیەوێ وەك تاكێكى رەخنەگر بچێتە لۆچى ماناى شاراوە و نهێنیەكانییەوە، دەیەوێت ژیانى خۆى وەك گێرِانەوەكان بونیاد بنێتەوە، بێ ئەوەى جیاوازییەكانى دەقى حەقیقەت و نهێنییەكانى دەقى شیعرى، بە خەیاڵەوە گرێ بداتەوە، بێ ئەوەى زمانى شیعرى و زمانى گێرِانەوە بە هەند وەرگرێ. ئەو بە دواى نهێنى وسبەلێكراوەكاندا دەگەرِێ، ترسى گەورەى ئەو، لە دەست بۆ بردنى ئەو نهێنیانە و لە دیتنى ئەو نهێنیانەدایە، چونكە لە پرۆژەى دایە و دەیەوێ لە هەڵماڵینیان دەرگا لە هونەرى سپیكردنەوە و رەشبردنەوە بكاتەوە. لە پرۆژەى دایە، رەشبردنەوەى شیعرى بە سپیكردنەوەى راڤەكردنى مانا شاراوەكان چارە بكات. هەڵبەتە ئەو قسەیەم لەوێوە دێ، كە من پێموایە عەباس عەبدوڵڵا یوسف وازى لە (لم نیازمە) هێنا، لە پێناو سپیكردنەوەى هونەرى كاریكاتێرى بە تامى رەشبردنەوەى كۆمیدى، تاكو لەلایەك دڵخۆشى بە (خوێنەر/ وەرگر) ببەخشێ و لەلایەكى دیكە رووبەرى ژیانى وسبەلێكراوەكان فرەوانتر بكا، بۆ ئەوەى خۆى لە ترسى درِندەیى دەسەڵات بە دوور بگرێ. روونتر بڵێم، بۆ ئەوەى تا سنورێكى فرەوان، لە رێگاى گاڵتە و پێكەنینەوە، هەم ئاماژەیەك بە تووندوتیژى و ستەمى دەسەڵات بدات و هەم خۆى لە گرفتى ئازادى و گرفتى نەریت و بە كۆمەڵایەتیبوون، بپارێزێ.
كەریش ئابووریناسە و دەڵێ: زەرِین كانگاى زێرِە. ل20.
لەو تاكدێرییەدا، ئەگەرچى كەر بوونێكى واقیعى هەیە، بەڵام تەماشاكردنى زەرِین وەك كانگاى زێرِ، لە جەوهەردا زرِەوێنەیە، یان سپیكردنەوەیەكى كاریكاتێرییە بە تامى كۆمیدیاى رەش، كە لەسەر بوونى خەیاڵى فاشیانەى دەسەڵات دروست بووە، نەك خەیاڵى شیعرى! خەیاڵى فاشیانەى دەسەڵات فانتازى دروستكردنى دەسەڵاتێكە، بەبێ بەشداریكردنى عەقڵى ئەویدیكەى جیاواز! دەسەڵاتى فاشى تەنها دەیەوێ بیرنەكەرەوە و ملكەچ و پاسیف و كەمئاگاكان بەشدارى بكەن. بە دیوەكەى دیكە لاى شاعیر خەیاڵى فاشیانەى دەسەڵات، بە گشتى لە خەیاڵى فاشیانەى نەریتى كۆمەڵگاى دواكەوتوو جیانابێتەوە.
مرۆڤى بیرنەكەرەوە، كەمئاگا، ملكەچ، پاسیف… هێز بە خەیاڵى فاشیانەى دەسەڵات دەبەخشێ، بەو هێزەش خەیاڵى فاشیانەى دەسەڵات دوو جولە دەكات، یەكێكیان بە ئاراستەى گەوجاندنى گشت كۆمەڵگایە، یەكێكیان بە ئاراستەى گەورەكردنى خەون و فانتازیاكانى خۆى. لەسەر هەمان بنەماش دەسەڵاى فاشیانە هێزى گەوجاندن، وەك وزەیەكى درۆزنانەى ئەرێنى دەخاتە بەر مرۆڤى ملكەچ، بیرنەكەرەوە، كەمئاگا و پاسیف، بەخشینى وزەى درۆزنانە، بۆ مرۆڤى پاسیف دوو جولەى هەیە: یەكێكیان، پرِە لە وێنە و ئاواتى نادروست و ناواقیعى دەربارەى واقیع. یەكێكیان، لە رێگاى وێنە ناوبراوەكانەوە مرۆڤى ملكەچ، بیرنەكەرەوە، كەمئاگا، پاسیف، خەون و فانتازیا و ئومێدە گەورەكانى داهاتووى خۆى بونیاد دەنێت.
رەنگە ئەو خەون و تێرِوانییەى دەسەڵات و مرۆڤى پاسیف بەو مانایە بێ، كە خودى ژیان هەر ئەوەیە، كە هەیە! بەو مانایەى كە ژیان لە فانتازیا و خەون و تێرِوانینى دەسەڵات جیا نابێتەوە. ئەگەر سیستمى پووچگەرایى بشێ بێتە جێگاى بیركردنەوە، ئەگەر بنەماى ژیان تێكەڵكردنى خەونى دەسەڵات و خەونى تاك بێ، ئەوە تەواوى ژیان و كەرامەتى مرۆڤایەتى و جیاوازى و هەمەرِەنگى و كرانەوە بە بنبەستبوون دەگات.
دەرئەنجام:
1- لە ئەنجامى ئەو لێكۆڵینەوەیەدا بۆمان دەردەكەوێت، كە عەباس عەبدوڵڵا یوسف شاعیرێكى جیاواز و یاخییە، بەردەوام لە دەسەڵاتى زمانى باو و لە سنورە سیاسى و نەریتە كۆمەڵایەتییەكان، رادەكات.
2- لەلایەك بەقسەهێنانى كەلەپور و فۆلكلۆر و قسەى سادەى خەڵك و راڤەكردنى مانا شاراوەكانیان، راكردنە لە ئازادى، لەلایەكى دیكە راكردنە لە بەكۆمەڵایەتیبوون. هەر بەو مانایەش لە (لم نیازمە)ەوە بەرەو كۆمیدیاى رەش هەنگاو دەنێ. واتە لە سپیكردنەوەى ئازادى بۆ رەشبردنەوەى بیركردنەوەى زمان هەنگاو بەرەو سنورەكانى زمانى گێرِانەوە دەنێت، لە بەكۆمەڵایەتیبوونى زمانى گێرِانەوە دەبێتەوە و هەنگاو بەرەو نهێنى مانا و وێنە رەشەكان دەنێت. لەوێ لەنێو وێن
