زێڕ و تابلۆ
(ئێمە، هونەر نەناسین)
تاریق كارێزی/ نووسەر / کەرکووک
لە نێو كورد و هەموو گەلان لە سەرانسەری جیهاندا، زێڕ نرخ و بەهایەكی گەورەی هەیە. زێڕ، كانزایەكە لە نێو ڕیزێك لە كانزای دیكەی جیهاندا. توخمێكی كیمیایە، (Au) هێمایەتی، ئەتۆمە ژمارەيشی (79)یە. سیستەمی شارستانیيەتی مرۆڤایەتی لە دێر زەمانەوە ڕێسایەكی لەم جۆرەی داڕشتووە، كە زێڕ بەهایەكی بەرزی پێ دراوە، بۆیە خشڵی ژنانە لە لای هەموو گەل و شارستانيیەتێك، بە شێوەیەكی سەرەكی لە زێڕ دروست دەكرا و ئێستايش هەر وایە. دراوی زۆر دەوڵەتیش لە مێژووی دێرینی مرۆڤایەتیدا لە زێڕ دروست دەكرا، بەم جۆرە زێڕ لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، جێگە و پێگەیەكی گرنگی هەیە. لە ئابووریی جیهانی ئەمڕۆيشدا ڕۆڵێكی گرنگی هەیە، بۆیە یەدەگ و چەترە زێڕ، كاریگەریی بەسەر سیاسەتی دراوی دەوڵەتانەوە هەیە. بە گوێرەی داتای 2015 نزیكەی 187 هەزار تەن زێڕ لە جیهاندا هەیە. چین سەردەستەی وڵاتانی بەرهەمهێنی زێڕە، بەرهەمی ساڵانەی 450 تەن زێڕە. نیوەی زێڕی بەرهەم هاتووی جیهانیش بۆ دروست كردنی خشڵی ئافرەتان بەكار دێت، 40%یشی بۆ وەبەرهێنان و نزیكەی 10%یەكەی دیكەيشی لە پێشەسازیدا بەكار دێت.
هونەر یەكێكە لە داهێنانەكانی بەرەی مرۆڤایەتی، ماكی هەبوون و زیندوویی و هەستەوەریی مرۆڤە. هەرچەندی شارستانيیەتی گەل و نەتەوەیەك بەرەو ژوور هەڵكشێت، هونەر (بە هەموو لق و چڵ و پۆپێكییەوە) یەكێكە لە پێوەرەكانی پێشكەوتنی شارستانیەتی ئەو گەل و نەتەوەیە. هونەری نیگار لە هەموو شارستانیەتێكدا (بە شێوە و ئەندازەی جیاجیا) ئامادە بووە. بۆ نموونە لە گۆڕ و گۆڕخانەی فیرعەونەكانی میسردا، نموونە نیگاری زۆر بەرزیان تێدا دۆزراوەتەوە، ئەمەش وەك میناك و ئاماژەیەك بۆ پێگەی هونەری نیگار لە دێر زەماندا. ئەگەر بازێك بەرەو كێشوەری ئاسیا بدەین، قوتابخانەی نیگاری هیندستان و شارستانیەتەكەی دەبینین، هەروەها هونەری نیگار لە شارستانیەتی چینیش، جێگە و پێگەیەكی گرنگی بۆ خۆی گڕ داوە. ئەگەر قووڵتر بە مێژووی مرۆڤایەتیدا شۆڕ ببینەوە، دەبینین لەو سەردەمەی مرۆڤ لە ئەشكەوتدا ژیاوە، یان بەشێكی ژیانی لە نێو ئەشكەوتدا بەسەر بردووە، هونەری نیگار (وشەی هونەر لێرەدا هەڵوەستە هەڵدەگرێت و پێویستی بە شرۆڤە هەیە) ئەگەر بە سادەییش بوو بێت، هاوتەریب لەگەڵ هەلومەرجی ئەو سەردەمە، هەر هاودەمی مرۆڤ بووە. دەی، ئاخر خۆ هونەر زمانێك بووە بۆ گوزارشت كردن لە هەبوونی مرۆڤ، بۆ دەربڕینی هەست و نەستی ئاشكرا و پەنهانی، بۆ نیشاندانی قوڵپی دەروون و بەجۆش هاتنی دڵ و هەست و نەستی.
ئەگەرچی هونەر، هەموو جۆرەكانی هونەری بەرجەستە و دیدەیی و بیستەكی و درامی، بە ڕێژە و ئاستی جیاجیا لە هەموو شارستانیەتێكی بەرەی مرۆڤایەتیدا هەستی پێ كراوە و هەستی پێ دەكرێت، بەو چەشنەی لە دەركەوتن و گەشە و خۆ نمایش كردن و هەڵكشان بەرەو باڵایی، هونەر وابەستەی تێگەیشتنی مرۆڤ و هەستی بەرزی هونەرخوازی و جوانخوازی بووە، لە پاڵ ئەوەشدا چەشنی بیر و باوەڕی دنیایی و میتافیزیكی و خوداناسیش، جێكەوتی باڵایان لە نەخشەڕێژ كردنی كایەی هونەردا هەبووە، بەو چەشنەی بۆمان هەیە وەك ڕێسایەك بڵێین، هونەری باڵا، هەر جۆرە هونەرێك، ئاماژە و ئیماژی بەهێزە بۆ پێگەی بەرزی هونەرخوازی لە هەر شارستانیەت و كولتوور و میراتێكی ڕۆحی و دنیایی گەل و نەتەوەی خاوەنی ئەو هونەرە بەرزە، هاوكات دەبێت ئەوەش ڕەچاو بكەین، كە برەو پەیدا كردنی هەر چەشنێكی هونەر لە هەر شارستانیەتێكی بەرەی مرۆڤایەتیدا، بەرحوكمی كۆمەڵێك هەلومەرجی وەك ژینگە، بیر و باوەڕ، سەردەم و میراتی شارستانی و پاشخانی مێژوویی نەتەوەی خاوەنی ئەو شارستانیەتەیە.
شۆڕشی پیشەسازی، دواتر شۆڕشی تەكنۆلۆژیا، ئنجا شۆڕشی زانیاری و پەیدا بوونی كولتووری ئەلیكترۆنی، لە ماوەی 200 ساڵی ڕابردوودا، ئێمەی (مەبەست بەرەی مرۆڤایەتییە) لە سەردەمی نوێوە بەرەو سەردەمی هاوچەرخ گواستەوە، هێدی هێدی جیهان و گەلانی سەر گۆی زەوی، بەرەو گەڵاڵە كردنی شارستانیەتێكی مۆرك جیهانی هەنگاویان نا. ئێستا ئێمە، لە هەر شوێنێكی سەر گۆی زەوی بژین، لە نێو بازنەی شارستانیەتێكی جیهانیدا دەژین، جۆرێك لە جیهانگیری (لە زۆربەی بوارەكاندا) باڵی بەسەر تەواوی جیهاندا كێشاوە. هەموو گەلانی دنیا لە ڕووی بەكار هێنانی وزە، ئامرازی گواستنەوە و گەیاندن، تەرزی تەلارسازی، ستایلی جل و بەرگ تا ئەندازەیەكی زۆر، تەنانەت تەرزی خۆراك و خواردەمەنیشەوە، تا ڕادەیەكی زۆر بەرەو یەك چەشنی هەنگاویان ناوە. ئیدی لەم بەستێنەدا، هونەریش چووەتە فۆرمی جیهانگیرییەوە. داهێنەر ئەو گەلەیە، هونەرێكی باڵا دێنێتە بەرهەم و كڕیار و بازاڕی دەبێت.
ئێمە و هونەر
ئێمە (بە دروستی مەبەستم كوردە، وەك منی كۆ) وەك نەتەوەیەك ئەگەرچی لە ڕووی چەندین چەشنە هونەرەوە (مۆسیقا، هەڵپەڕكێ، هونەرەكانی وێژەی میللی بە نموونە) دەوڵەمەندین، بەڵام لە ڕووی بایەخدان بە هەندێك هونەریش، هێشتا زۆر لە پاشین. ئەم لە پاشییەی ئێمە و وابەستە نەبوونمان بە چەندین هونەر، بەرحوكمی دۆخی وڵات و نەتەوەكەمانە، بەوەی هەلومەرجی سیاسی و جیۆسیاسی، لە پاڵ بارودۆخی ئابووری و ژیاری، هێندە بواریان بە كورد نەداوە، كار بۆ بەرز كردنەوەی سەلیقەی هونەر دۆستی تا ئاستێكی باڵا ببات. لێرەشدا كە بڕگەیەكی ناونیشانی باسەكەم (كورد، هونەر نەناسە!) هەندێك زبرە، ڕەنگە پاساوی خۆی هەبێت، پاساوەكەشم بە نموونە پارسەنگ دەدەمەوە.
سەرەتای وتارەكەم، بە بەها و نرخ و بایەخی زێڕ، وەك كانزایەكی گرانبەها دەست پێ كرد، ئەم كانزایە لە دێر زەمانەوە بایەخێكی جیهانیی بەدەست هێناوە. دواجار ئەوە مرۆڤە بەهای بەم كانزایە داوە، ڕاستە زێڕ خۆبەخۆ كانزایەكی دەگمەنە و بە زەحمەتییەكی زۆر بەدەست دێت، جگە لە بەهای واتاییانەی، لە ڕووی كردەنیشە، بە شێوەیەكی فراوان وەك خشڵ بۆ خۆ ڕازندنەوەی خانمان بەكار دێت، هەروەها لە پیشەسازیشدا بەكار دێت، وەبەرهێنانێكی زۆریشی پێ دەكرێت. لێرەوە پێم خۆشە بگوازمەوە سەر بابەتی هونەری نیگار، گەلانی ئەوروپا لە سەدەكانی ناوەڕاستدا بایەخێكی زۆریان بەم هونەرە دا، دامەزراوەكانی ئایینی كریستیان لە ئەوروپا ڕۆڵێكی گەورە و كاریگەریان لە نەخشەڕێژ كردنی ئەو بەهایە بۆ هونەری نیگار، هەبوو. پیاوانی ئایین هەموو پێداویستێكی كار و گوزەرانیان بۆ گەورە نیگاركێشێكی وەك مایكل ئەنجێلۆ (Michelangelo) دەستەبەر كرد، تا بن میچی كڵیسە و كاتدراییەكان بە نیگاری خۆی، كە لە چیرۆكەكانی ئینجیلەوە هەڵهێنجراون، بڕازێنێتەوە. ئا لێرەوە دەبینین هونەری نیگار لەو وڵاتانەدا بایەخێكی زۆر و پێگەیەكی گرنگ پەیدا دەكات، پاشان هەندێك لە دارا و دەوڵەمەند و دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانە، بایەخ بە هونەرمەندان و تابلۆی هونەرمەندان دەدەن، بە دەمییەو ئەكادیمیای هونەریش دەكەنەوە، سەرەنجام مۆزەخانەی گەورەی هونەریش دروست دەبێت. بۆیە ئەمڕۆ ئەوروپا بووە بە ناوەندێكی زۆر گەورەی هونەری نیگار، تەنانەت بنەماكانی هونەری نیگار بە ستایلی هاوچەرخی خۆی لە وڵاتانی ئەو كیشوەرەدا خەمڵین. نەریتی خوێندنی هونەری نیگار لە قوتابخانە و دامەزراوەی خوێندنی باڵادا، لە ئەوروپا سەری هەڵدا، پاشان بەرەو وڵاتانی دیكەی جیهان پەلی هاویشت.
لە مۆنمارتەرەوە
هاندەرم بۆ نووسینی ئەم وتارە، پۆستی دوو دوو نیگاركێشی كورد بوون. لەو پۆستانەوە مرۆڤ دەتوانێت خوێندنەوەی ورد بۆ دنیای هونەر بكات. بۆ نموونە عەلی دەروێش (هونەرمەندێكی باشووری كوردستانە، كەركووكییە و لە گۆڕەپانی مۆنمارتەر ئارامی گرتووە) پۆستێكی بڵاو كردەوە، تێیدا گوتی: “لەوەتەی لە مۆنمارتەر كار دەكەم و ئەزموونم لەگەڵ كڕیاری تابلۆدا پەیدا كردووە، لە نێو ئەو گەلانەی گەشتیاریان ڕوو لە پاریس و مۆنمارتەر دەكەن، زۆرترینی ئەو گەلانەی تابلۆ دەكڕن بە گوێری ڕیزبەند بەم جۆرەن: ئەمریكی، ژاپۆنی، كۆریی باشووری، ئینگلیز، ئوسترالی، كەنەدی، ڕووسی، چینی، ئنجا وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپا بە گشتی بە شێوەیەكی كەمتر، لە پاشەوەی لیستەكەشدا عەرەب و گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دێن”.
ئەم گەواهییەی عەلی دەروێشی هونەرمەند نەخشەیەكی واتادارمان دەخاتە بەردەم. بە گوێرەی ئەو نەخشەیەی كڕیاری تابلۆ، بۆمان ڕوون دەبێتەوە، پەیوەندییەكی ئۆرگانی لە نێوان پێشكەوتنی وڵات و ئاستی بەرزی شارستانیی هەر گەلێك و ڕوانینی ئەو گەلە بۆ بەهای تابلۆدا، هەیە. ویلایەتەكانی یەكگرتووی ئەمریكا كە لە چەندین ئاستدا سەردەستەی وڵاتانی پێشكەوتووە، دەبینی هاووڵاتیانی ئەمریكی لە سەرلیستی ئەو گەلانەن كە كڕیاری تابلۆن، بەم جۆرەش ئاساییە كە دەبینین ژاپۆنی دووەمین كڕیاری تابلۆن لە مۆنمارتەر. ئاشكرایە ژاپۆن وڵاتێكی زۆر پێشكەوتووە و شان لە شانی ویلایەتەكانی یەكگرتووی ئەمریكا دەدات، گەلەكەشی لە ڕیزی هەرە پێشەوەی گەلانی دنیایە. ئیدی بە ڕەچاو كردنی پێگەی ئەو دوو گەلە لە دنیای هونەردا، گەلانی دیكەی ئەو ڕیزبەندەش، بە گوێرەی پێوەرەكەی مۆنمارتەر لە ڕوانگەی ئەو هونەرمەندە كوردەوە، لە ئاستی پێشكەوتوودان. هەموو ئەو وڵاتانەی لە لیستەكەی عەلی دەروێشدا هاتوون، تێكڕا لە ئاستی جیهاندا گەلانی پێشكەوتوون، ئاشكراشە كە گەلانی عەرەب و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە پێوەری شارستانیەتی سەردەم، لە ڕیزی وڵاتانی پاشكەوتوودان، بۆیە لە خوارەوەی ڕیزبەندییەكەدا عەلی دەروێشدا دێن.
محەمەد ئیسماعیل دەگێڕێتەوە
محەمەد ئیسماعیل (هونەرمەندێكی دیكەی باشووری كوردستانە، هەولێرییە و ساڵانێكە نیشتەجێی هۆڵەندایە) بەسەرهاتێكی ئەزموونی هونەری خۆی دەگێڕێتەوە و دەڵێت “لە ساڵی 2013دا، ژن و پیاوێكی هۆڵەندی لە تەمەنی سەرووی (70) ساڵیدا دەبوون، هاتنە لام… وێنەیەكی ڕەش و سپیی قەبارە بچووك لە دەست ژنەكەدا بوو، لێم نزیك بوونەوە، ژنەكە گوتی “ئەوە كچمە، 20 ساڵ پێش ئێستا كۆچی دوایی كردووە.” بەم قسەیە نیگەران و ناڕەحەت بووم، بەوەی كچەكەیان لە تەمەنێكی وا گەنجدا كۆچی دوایی كردووە، بە ڕاستی نیگەران بووم، بەڵام نەمپرسی هۆی مردنەكەی چی بوو. ژنەكە پێی گوتم “دەمەوێ پۆرترێتی كچەكەم بۆ دروست بكەی، دەزانم كارت زۆر جوانە، بەڵام تكایە پۆرترێت هێڵكارییەكی جوانم بۆ بكێشە لە چەشنی ئەم وێنەیەی كچەكەم.” منیش پێم گوت، خەمت نەبێ درێغی ناكەم. دوای هەفتەیەك، ڕۆژی شەممە لە هەمان كاژێری ئێستا وەرە و پۆرترێتەكە ببەوە. گوتی، چاكە.
لە ماوەی چەند ڕۆژێكدا كاتم تەرخان كرد و ئەو پۆرترێت هێڵكارییەی كچەكەم كێشا، لە ڕاستیدا ویستم زیاتر گرنگی بە وردەكاریی هێڵكارییەكە بدەم، تەنیا بۆ ئەوەی دڵی دایكە جەرگ سووتاوەكە كەمێ خۆش بكەم. دوای تەواو بوونی هێڵكارییەكە، بۆ ڕۆژی شەممە دوای هەفتەیەك لە هەمان كاژێردا، لە شوێنی كارەكەم خەریكی ئیش بووم، لە پڕ سەرم بەرز كردەوە، بینیم پیاو و ژنە پیرەكەی ئەو ڕۆژە گەیشتنە لام. دوای سڵاو و چاك و خۆشی پرسییان: “پۆرترێتی كچەكەمان تەواو بووە”؟ منیش گوتم بەڵێ بێگومان. لە ناو جانتای هێڵكارییەكان پۆرترێتەكەم دەرهێنا و پیشانم دان.
شتی سەیر بە لامەوە ئەوە بوو، كاتێك پۆرترێتەكەیان بینی، دایكی كچە یەكسەر لەرز دایگرت و باری تەندروستیی شڵەژا، حاڵەتێكی دەروونیی ئەوتۆی بەسەر هات، بە وشە بۆم وەسف ناكرێ، باوكی كچەش هەمان شت، بەڵام ئەو تا ڕادەیەك لە دایكەكە باشتر بوو. ژنەكە دوایی لە پڕمەی گریانی دا، باوكەكەش چاوی پڕ ببوو لە فرمێسك. كاتێ ئەو دایك و باوكە پیرەم بەو حاڵەوە بینی، منیش بەرگەم نەگرت، چاوانم پڕ بوون لە فرمێسك، لە پیرەژنەكە نزیك بوومەوە و دڵنەواییم دایەوە، بە دەنگی گریانەوە پێی گوتم “زۆر سوپاس، دەستت خۆش بێ، زۆر جوانت كێشاوە، كاتێ پۆرترێتەكەم بینی، هەستم بە ڕۆح و زیندوو بوونەوەی كچەكەم كرد”. بەدەم گفتوگۆوە كەمێك لە لام دانیشتن، بە دڵخۆشییەوە پۆرترێتی كچەكەیان برد. كاتێ خوا حافیزییان لێم كرد، باوكەكەش دەستخۆشی و سوپاسی كردم، گوتی “كارەكەت جوانە، لە جام و چوارچێوەیەكی زۆر جوانی دەگرم”.
ئەگەر سەرنج بفەرموون، پیرەمێرد و پیرەژنێكی ئەوروپایی تەمەن سەرووی حەفتا ساڵ، ناچن وێنەیەكی فۆتۆگراف هەڵواسن، بەڵكوو دەچنە لای هونەرمەندێك و قەڵەمكێشی و هێڵكارییەكی ئەو بە پەسند دەزانن، كە لە ماڵەكەیاندا هەڵیواسن. لە لای ئێمە (بە گشتی) هێشتا هەستی چێژ و چەشەی هونەر بەو ئاستە نەگەیشتووە، هێندە بایەخ بە كاری هونەری و نیگار بە تایبەتی بدەین. هەڵبەت لە بەرواردی بەهای نێوان هونەری نیگار و زێڕدا، ئەگەر گریمانەی پێشبڕكێیەك بكەین، بە دڵنیاییەوە هونەر دەیباتەوە. ئێوە سەرنج بفەرموون، زێڕ كاڵایەكی ماددییە، هونەر كاڵایەكی واتاییە و بەهایەكی ماددیشی هەیە. بە تابلۆ مۆزەخانە دروست بووە، ئەو مۆزەخانانەش بوونەتە ناوەندی گەشتیاری و ڕۆژانە، بە بێ ئەوەی سەودا بە تابلۆ بكرێت، داهاتێكی زۆر دابین دەكەن، سەردەستەی مۆزەخانەكانی هونەریش لە جیهاندا ئەمانەن، مۆزەخانەی (لۆڤەر) لە پاریس (ساڵانە 9 ملیۆن گەشتیار سەردانی دەكەن)، مۆزەخانەی بەریتانی (ساڵانە نزیكەی 6 ملیۆن گەشتیار سەردانی دەكەن)، مۆزەخانەی میترۆپۆلیتان لە نیویۆرك، مۆزەخانەی نیشتیمانی لە لەندەن، لە پاڵ دەیان مۆزەخانەی دیكەی هونەر لە وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان، كە سیمای شارستانیەتی بەرزی ئەو وڵاتانە و پێشكەوتنی گەلانیان دەخەنە ڕوو.
